Жанчипова Бадмаханда Могломовна,
Яруунын аймагай Догнын эхин һургуули багша
 
 
АРХИ –АМИ НАҺАНАЙ ДАЙСАН
 
Оролто үгэ
 
Архиие багаханаар уубал, жаргал
Балайртараа уубал, мунхаг.
Бэлэгэй тэды уубал, аршаан.
Бэеынгээ һогтотор уубал, хорон.
 
    Архи уухын түлөө зариман ямар юумэ хэнэгүйб даа! Хэды гоё, сэбэр сэхэ, сэсэн, уран шадамар, шуран хүн ябаһан аад, үдэрэй тодхороор энэ муухай үбшэнэй халдабарита хорхойе бэедээ шэнгээжэ, хүн бэшэ болоно бшуу. Хайран эхэ, эсэгынгээ нэрые, өөрынгөө нэрые һанахаа яанаб? Тэрэ «зэрлиг могойн шүлһэ» нэгэ багаханаар уухын түлөө хэды шэнээн бэеэ доромжолно, энэ тэрэ хүнэй урда хойнонь ороно гээшэб! “Архи уудагууд булта муу зон бэшэ ааб даа. Олонхинь алтан гартай хүнүүд байдаг. Юушье хэжэ шадахагүй хүнэй зарасань болоод, хахад «харын» түлөө гэр бүлэеэ, гэргэ, үхибүүдээ хаяжархёод ябаһан хүниие нэгэ талаһаань хайрламаар байдаг” – гэжэ Любовь Бимбаевна Намжилон бэшэнэ.
 
    Тиимэһээ манай шэнжэлэлгын гол зорилго – архиин хоро, гэм, ёһо заншал болон аман зохёол дээрэ үндэһэлэн харуулха.
    Шэнжэлэлгын зүйл: аман зохёол, ёһо заншал
    Шэнжэлэлхэ юумэн: архи
    Ямар арга хэрэглэгдээб: зэргэсүүлгэ, шэнжэлгэ.
 
    Архи тухай материал буряад хэлэн дээрэ тон хомор. Хэрэглэгдэһэн материал гэбэл, газетын статьянууд, «Байгал», «Морин хуур» сэтгүүлнүүд.
    Энэ шэнжэлхы ажал багшанар, һурагшад, нютагай залуушуул хэрэглэжэ болохо.

Гол хуби
АРХИИН ХОРЮУЛ
1-дэхи бүлэг
«Архи ууһан хүн тамада түрэхэдөө,
үргэлжэ амаа хатан ангаха.
 Архяар хүндэлһэн хүншье
өөрөө тамада унана»
«Жу Дорж Зэму» һудар
 
    Архиин гэм – архи гээшэ хэрэглэгдэхэдээ, миин эдеэн шэнги, хоол болоод дүүрэдэг бэшэ, тон олон хойшолонгуудтай ундан болоно. Анха түрүүн архиие нүгэлтэ шолмос зорюута хүн түрэлтэниие доройтуулжа, нүгэлтэйгөөр ябуулха гэжэ хэһэн юм гэдэг. Тиихэдээ хүнэй ой ухааниие балартуулжа, бэеын мэдэрэл һуларуулха 9 хоро эблүүлжэ, энэ унда хээ. Архи соо бусалма ууртай арсаланай уураг тархи, галзуу нохойн шүлһэн, хорото могойн хэлэн, ууртай зүгын бал, галзуурһан заанай аманһаа гоожоһон шүлһэнэй хөөһэн, үхэһэн хүнэй мяхан, үхэһэн амитаниие эдидэг шонын нюдэнэй сэсэгы, дэбхэрэлдэжэ байһан юһэн шолмосой яһанай сэмгэн, шолмос эмын умайн шуһан ородог юм.
    · Галзуу арсаланай тархиин хороор бүтээгдэһэн тула, намһаа ехэ хүн үгы гэжэ гэм болон ялада нэрбэгдэхэ, һайн нүхэртэеэ хэрэлдэжэ хахасаха.
    · Дошхон мунхаг заанай хөөһэнэй хороор бүтээгдэһэн тула, архи ууһан хүнэй үгэдэ үнэншэхэнь бэрхэ, муу үгэнүүдынь олошорхо, буруу үзэлтэ сэдьхэл гаргаха.
    · Хорото могойн хэлэнэй хороор бүтээгдэһэн тула хүнүүдтэ муу үгэ хэлээд, тэсэн ядажа, муу хандалга гаргалга энэл хоронһоо болоно.
    · Галзуу зүгын балын хороор бүтээгдэһэн тула, муухай амтатай.
    · Галзуу нохойн шүлһэнэй хороор бүтээгдэһэн тула, бусад олон хүнүүдээр хэрэлдэжэ, арсалдажа, наншалдажа, арһа, мяха, яһаяа гэмтэжэ болохо.
    · Шолмосой бүжэгшын сэмгэнэй хороор бүтээгдэһэн тула, һогтоһон хүнэй гар хүлэй сэмгэн бусалаад, тэрэ хэбтэхээшье, һуухаашье болихо. Галзуу мэтэ болоод, мориндо мордобол, эрье шулуун, уһан хамаагүй гүйлгөөд, моринһоо үхэдхэн унаха.
    · Үхээр эдиһэн шонын нюдэнэй сүсэгын хороор бүтээгдэһэн тула, ехээр һогтоһон хүнэй нюдэн хүхэрөөд сабшасагаан, юумэ танихаа болёод, тэршэлжэ хэбтэхэ.
    · Үхээри бэеын мяханай хороор бүтээгдэһэн тула, архиие үргэлжэ шүтэн уудаг хүнэй үнгэ шарай, бэень хубхай хүб хүхэ болодог.
    · Эмэ рагшын умайн шуһанай хороор бүтээгдэһэн тула, архи уудаг хүнэй бэе түрэһэн тэнгэриһээ зайлан гаража, тэрэнэй һуурида шолмос ороно. Тэрэ хүнэй сэдьхэл хэрзэгы болоно, гурбан муу заяае хээд, тамада унана.
 
    Буряадай Ехэ удаган Надежда Степанова Монгол орон айлшалхадаа, Улаанбаатар хотын гүрэнэй университедэй түбэд хэлэ, бэшэгэй багша, зурхайша Л. Тэрбиштэ хандахадаа, бултанда хабаатай, һанаа сэдьхэл зобоодог асуудал табиһан байна:
    — Һүүлэй үедэ манай тэндэ архиин хорондо абтаһан хүнүүд бүришье олошоржо байна. Хэлэжэ үгыт, ямар арга хэрэглэбэлнай, эдэ уладнай номгорхо, архи уухаяа болихо гээшэб?
Л. Тэрбиш иигэжэ харюусаһан байна:
    — Таанад, буряадууд, архиин хоронһоо улад зоноо аршалха, абарха гэбэл, ажаһуужа байһан хада уулануудай эзэдые, уһа голнуудайнгаа лусуудта ехэ наринаар, шэмээгүйгөөр, тамхи татангүйгөөр, архиин үнэр анхилуулангүйгөөр мүргэл хэжэ, тахил табиха болонот. Үглөөнэй наранай гараха үедэ лусууд хаануудта ошожо, тахил хээд, гэдэргээ харангүйгөөр гэртээ ерэхэт.
    Саашань мэдэлшэ хэлэхэдээ, бөөгэй мүргэлөөр уула, обоонуудаа тахихадаа, Буха ноёндо үргэл хэхэ ёһотой, харин Буддын шажанаар болобол, Улаан Сахюуса, Лумбумгарав, Лусын сан гэһэн номуудые ламанартнай уншаха болоно. Һүүлшын хоёр ном оло дахин уншагдаха ёһотой.
 
    Архи ууһан хүн болбол, энэ ябаа наһандаашье хүнэй олониитэдэ гологдожо, тэрэнэй хэлэһэн үгэ, яряа, үйлэнь үнэ сэнгүй болодог. Һогтуу хүндэ өөрын эхэнэр, хүүгэд, хани нүхэдөө алахаһаашье хэмшээрхэхэгүй сэдьхэл түрэжэ, эд зөөриеэ гансахан архида зорюулна. Хойто наһаа бодожо, халуун тамада ангаха дотортой түрэхэгүйн тулада, архи бү хэрэглэ!
 
    Тамада нэгэнтэ унабал, тамын иргашад (мяха сабшагшад) тэрээнээ «Ши юу хүсэжэ байна бэ? – гэжэ асууна. «Ама ангажа байна, гэхэдэ, ама руунь хайлаһан түмэр шудхахадань, ама, дотор эрхэтэниинь бусалан шатана. Иигэжэ зобохо болобошье, хэзээшье үхэхэгүй үйлын үриие эдлэнэ. Удаань халуун тамаһаа арай мултарамсаарааа, адагуусанай түрэлдэ түрэнэ. Хэрбээ хүндэ түрэбэл, ехэ ядуу, зүһэ муутай, шүдэгүй, хүл гаргүй, үргэлжэ хооһон ябадаг» (Бакула Римбүүшын заабариһаа).
 
    Архиин «арбан гурбан жолоо»:
    1. Архиин амтан эдеэ хоолой амтанһаа үлүү ехээр һанагдаха;
    2. Хэлэ ама, хэрүүл хэхэ;
    3. Олон үгэтэй, шашаг болохо;
    4. Худалаар хэлэхэ;
    5. Һаахаруу, һайрхуу болохо;
    6. Хүл хүнгэн боложо харайлгаха, эшхэрхэ;
    7. Хүнэй нюдэн юумэ тодоор танихаа болидог;
    8. Бэеэ даажа ядан унаха;
    9. Үнгэ шарай хүхэрхэ, зүдэрхэ;
    10. Нангин юумэеэ мартажа, буруу һанал түрэхэ;
    11. Хүниие сохихо, алаха г.м.
    12. Һальхай һарьһан ябадал эрхилхэ;
    13. Аюус тамада унаха.
                                            (С. Цыбикова)
 
     Архиин арбан гурбан жолоое бариха хүн байгаагүй юм гэжэ дэмы хэлсэдэггүй. Манай арадта архи уухын тусгаар дүрим, журам байһан гээшэ. «Дүшэ хүрөөд, дүнгэжэ амаса, таби хүрөөд, тааруулжа балга, жара хүрөөд, жаргажа хүртэ», – гэжэ элинсэг хулинсагаймнай захяа бии ха юм. Нэгэдэхеэр, «уу» гэһэн үгэ оройдоошье үгы. Хоёрдохёор, дүшэнһөө доошо наһатайшуул огто дурдагданашьегүй.
 
     Эртын монголшуудай түүхэдэ харахада, үшөө Хабул хаанай үедэ архи тушаа хатуу хэмжээн абтаһан байна. Тэрээн соо дүшэ хүрөөгүй хүн амандаашье дүтэлүүлхэгүй, һаншагаа сайгаагүй хүн архи ууха ёһогүй г.м. заабаринууд байгаа. 18-дахи зуун жэлдэ Монголдо иимэ журам сахидаг байгаа. Хэрбээ гэлэн хүн архи уугаа һаа, 3 морёор, гэсэл – 2 морёор, банди 1 морёор торгоогдодог (штраф түлэдэг), сахил санаарһаа һаладаг байгаа. Буляагдаһан моридынь архиншаниие гэршэлһэн хүндэ үгтэдэг байһан.
    19-дэхи зуун жэлдэ гэлэн – 9 морёор, гэсэл – 5 морёор, банди хүн 3 морёор торгоогдодог болоо. Тиихэдэ архи ууһан хүниие нюугаа һаа, 1 морёор, архи хүндэ үгөө һаа, 1 морёор торгоогдохо.
 
     Урдань буряад хүнэй үхибүүдээрээ сугтаа архи ууха гэжэ огто байгаагүй. Үхибүүд ехэ боложо, өөһэдөө айл болоһоншье һаа, эжы, абынгаа нюдэндэ һогтуугаар харагдадаггүй байгаа. Ехэшье хүнүүд тогооной архи нэрээд, хаа-яа ямар нэгэн шалтагаанаар архидахадаа, үетэнтэеэ һанажа ябаһанаа сэдьхэлэйнгээ ханатар хөөрэлдөөд, намдуухан ая баряад, тарадаг һэн ха.
    Баһа дахин сугларжа, толгой заһалга, али дахин архияа эрхилхэ юумэн гэжэ байгаагүй. Энэ тэрэ эд зөөри, нэрэ хүндэ абахадаа, үхибүүнэй түрэхэдэ, «угааха» гэхэ мэтэ байгаагүй. Энэ болбол архиншадай архи ууха олон «шалтагаанай» нэгэ аргань гээшэ.
 
    Һанажа ябагты
    Архи гээшэмнай зоболон,
    Ажал гээшэмнай жаргал –
    Анхан сагһаа хэлсэдэг,
    Энээниие бү мартагты.
    Булта залуу, хүгшэнгүй
    Буряад заншалаа алдангүй,
    Адууһа малаа үдхэжэ,
    Архи тамхин хоёртой
    Алгасан хододоо ябагты,
    Амгалан тайбан байжа
    Ажалаа улам эршэдүүлэгты.
    Архи тамхинда оронгүй,
    Аха дүүгээ мартангүй,
    Алта мүнгэндэ шунангүй,
    Амгалан тэнюун ябагты.
                                                          М. Гергенов
 
ШОО ҮЗЭҺЭН, ШОБТО ХАРАҺАН
2-дохи бүлэг
 
    Буряад арад архиншадые шоо үзэдэг, тэдэнэртэй хэр угһаа хойшо тэмсэхэдээ, элдэб аргануудые хэрэглэдэг байгаа юм. Архиншад тухай арад зоной зохёоһон оньһон үгэнүүд хэды шэнээн мэргэн, жада шэнги хурсанууд гээшэб!
    1. Аарса ууһан досоошоо, архи ууһан газаашаа.
    2. Һогтуу хүн һохор ухаатай.
    3. Хэрүүлшэ хүн – хүршэнэр айлдаа хүндэгүй, архинша хүн – арад зондоо хүндэгүй.
    4. Модоной муу – хадаһаа, мунхагай муу – архиһаа.
    5. Эрхим эрэ – гэр тээшээ, адаг эрэ – архи тээшээ.
    6. Ажалаар баяжадаг, архяар үгырдэг.
    7. Зуруулай гал – хээрын хагда шатаадаг, зуун грамм – хүнэй эльгэ шатаадаг.
    8. Уряалгүй орожо ерээд, «ууял даа» гэһэн архиншан залхуутай, урдаһаа нобшорон ерээд, удаан ороһон бороо залхуутай.
    9. Архиин зам арбан зэмэтэй, тамхинай зам табан зэмэтэй.
    10. Архитай нүхэсэһэн хүн ула болонхой, ажалтай нүхэсэһэн хүн урагшаа гаранхай.
    11. Ажалша хүн хойморто, архинша хүн үүдэндэ.
    12. Архи ууһан хүндэ ара далай үбдэгсөө.
    13. Алаг шаазгай гэгүүлшэ, архинша хүн хэрүүлшэ.
    14. Архи гэхэдэ шударгы, ажал гэхэдэ гэдэргээ.
    15. Архиншын үгэ – үгэ бэшэ, араатын хатар – хатар бэшэ.
    16. Архиншын һанаан хундагада, тамхиншын һанаан гааһанда.
    17. Уугаад ухаа нэмэхэгүй, балгаад барас болохогүй.
    18. Айраггүй архинша, алшуургүй тамхинша.
    19. Архинша хүн аминдаа харша.
    20. Ажалша хүн ута наһатай, архинша хүн охор наһатай.
    21. Һохор үхэртэ худаг бү үзүүлэ, һогтуу хүндэ архи бү үзүүлэ.
    22. Хаартын харгы халтирхай, архиин харгы аюултай.
    23. Архи нойр хоёр ажалай нүхэр бэшэ.
    24. Архиин дэргэдэ анда олон, аюул ерэхэдэ, ада олон.
    25. Архи ехэдэбэл, — арсалдаан, хэрэлдээн.
    26. Ажал архи хоёр – эрхим адаг хоёр.
    27. Уһан архинша уу ууһаар ухаагаа алдаха.
    28. Архи арбан гурбан жолоотой, тамхин табин гурбан ташууртай.
    29. Уулын үндэртэ ургы ургадаггүй, архиншын хармаанда мүнгэн байдаггүй.
    30. Ажал хүдэлмэри гэхэдэ – хүнэй хойно ородог, архи мяхан гэхэдэ – хамагай урда гарадаг.
    31. Архиин хорхой түрмэ хүрэтэр дахуулха.
    32. Ажалша хүнэй альган холонхой, архинша хүнэй шүлһэн гоожонхой.
    33. Һохор нохой уляаша, һогтуу хүн дуулааша.
    34. Архиин жороо алдуутай, тамхинай хорон хойшолонтой.
    35. Уһанһаа тоһон гарахагүй, уудаг хүнһөө туһа гарахагүй.
    36. Архиншын хото хооһон, хаарташанай хармаан хооһон.
     
    Архиин хорон тухай иимэ таабари бии:
    1. Эрмэг сагаан гүүнһээ эрэ хара унаган гарана,
    Тэрэниие унаһан хүн эрьюу тэнэг болоно.
    2. Сагаан нуурай эрьедэ сахали шубуун һууна.
    Мэндын ошоод асуубал, мэдээгээ алдаһан янзатайб.
    3. Сагаан далайһаа хара далайда ороно.
    Хара далайһаа хамаг зондо ороно.
    Хамаг зон барандаа арбагай дэрбэгэй болоно.
 
Архиин дуун
    Агтын һайниие унабашье һаа,
    Агуулын дабаанда – аргаахан.
    Архиин хатууе уухадабашье һаа,
    Амтыень даахадажа – аргаахан.
    Сэргэдэхиин һайниие унабашье,
    Шэлынгээ дабаанда – аргаахан.
    Шэлтэйл харые шэлэбэшье,
    Шэмыень даахадажа – аргаахан.
 
 
ТОГОО НЭРЭЛГЭ
3-дахи бүлэг
 
    Һүнэй архиие урдань дарһан гэжэ нэрлэдэг байһан, ородоор тарасун гэдэг. Хүндэтэ эдеэнэй дээжэ – һүнэй архиие найр хуримда уудаг, айлшанда табидаг байгаа. Орон дайдын эзэдтэ, тэнгэриин бурхадта, галдаа үргөөд, үбгэд сүлөөтэй сагтаа баһа айлшалалсан найрладаг һэн ааб даа. Харин залуушуул, илангаяа залуу эхэнэр, бэреэдүүд огто уудаггүй бэлэй.
 
    Айрагаа бүлэжэ, тоһыень абажа дүүргэһэн хойноо, тэрэнээ тогоон соо хэжэ, дээрэнь тусхай түхеэрэлгэ тааруулан шабажа бусалгаад, һүнэй архи гаргадаг.
    Арза – хоёрдохиёо нэрэгдэһэн һүнэй архи. Арза нэрэхэдээ, гурбан хуби һүнэй архи, нэгэ хуби айраг хэжэ, тогоо нэрэһэн шэнгеэр дахин нэрэжэ, хатуу болгон гаргадаг юм гэжэ У-Ц. Онгодов бэшэһэн байдаг.
    Хорзо – гурбадахияа нэрэгдэһэн һүнэй архи.
 
    Тогоо нэрэхэдэ хэрэглэгдэдэг түхеэрэлгэнүүд:
    Бэрхээр – тогоо нэрэхэдэ хэрэглэдэг, доодо талань тогооной түхэреэнтэй адли аад, оёоргүй, дээдэ таладаа сорго тодхохо багахан нүхэтэй табхагар модон түхеэрэлгэ. Тогоо нэрэхэдээ, бэрхээрээ айрагтай тогоон дээрэ табижа, шабартай холиһон үхэрэй шабааһаар шабаад, мүн соргыень тодхожо, агаарай орохогүйгөөр шабаад, нүгөө үзүүрыень танхын хабхагта тааруулан һуулгадаг юм. Танхаяа хүйтэн уһатай һиибэр соо һуулгадаг, тиигээд тэрэ уһыень ходо һэлгүүлжэ байха ёһотой. Тогоотой айрагаа аалин гал дээрэ бусалгахадань, ууралынь соргоор танха руу орожо, архи болодог юм.
    Сорго – архиин танха руу гоожон орохо хүндытэй годигор модон гү, али түмэр түхеэрэлгэ.
    Танха – тогоо нэрэхэдээ, сорго доро тододог, доодо талань булхагар, хоолой тээшээ болоходоо нарин аад, амһар тээшээ дэрбыһэн шэрэм амһарта.
    Һиибэр – тогоо нэрэхэдээ, хүйтэн уһа хэжэ, зосоонь танха һуулгадаг табхагар модон амһарта. Тогоо нэрэхэдэ, һиибэр соохи уһан ходо һэлгүүлэгдэжэ байха ёһотой.
    Жалабша – тогоо нэрэхэдэ хэрэглэгдэдэг, бэрхээртэ адли аад, хоёр тээгээ һула түхеэрэлгэ. Жалабша айрагтай тогоон дээрэ табижа шабаад, тэрээн дээрээ хүйтэн уһатай тогоо табидаг юм. Уһатай тогоонойнгоо уһыень ходо һэлгүүлхэдэнь, айрагһаа гараһан уурал жалабша соо тодхогдоһон хобоогоор соргодо орожо, танха руу гоожодог.
    Архи багаар уудаг байһанай гэршэ гэбэл: хуримда худын түрүүгэй гурбан хундагын һүүлээр дүхэригэй дунда гаража, гараа дэлгээгээд, «Һархаг һаатаба, һабын эзэн мүнхэрбэ», – гэжэ мэдүүлхэдэ, түрэ дүүрэбэ гэжэ бууһан худанар ойлгожо, гэртээ мордохоёо һууриһаа бододог һэн.
    Арадай дуунһаа
    Шабарай дундаһаа илгарһан
    Шарахан сэсэгэйнь гоёниинь бэ.
    Сагаанай дундаһаа илгарһан
    сархагайнь дээжын амтатайнь бэ
 
Түгэсхэл
    Түгэсхэлдөө би бүхы нютагаархидтаа, шабинартаа, багшанартаа иигэжэ хандаха дурамни хүрэнэ: «Бултадаа хамтаржа, архидалгатай тэмсэе! Ерээдүйнгөө залуу үетэниие элүүр энхээр хүмүүжүүлэе!»
 
    Эрьюулээд үзыт ухаагаа,
    Архи гээшэмнай юун гээшэб?
    Аарса бозоор хэгдэһэн, алим жэмэсһээ абтаһан,
    Алибаа бодосоор буйлуулһан архи эдеэнэй дээжэ гээд,
    Арсалтагүйгөөр хэлэнэ гүт? Тэрэшье тэрэл юм бэзэ…
    Тиибэшье бодоод үзэе. Эртэ урданай сагһаа энэ эдеэн тушаа
    Элдэб олон шүүмжэлнүүд эгтээ хэлэгдэһэн байхагүй.
    «Азарга унаһан хүнэй алань бардам,
    Архи ууһан хүнэй аманиинь бардам» — гээд арад аман үгэдөө аргагүй зүбөөр хэлэнхэй.
    Архи гээшэ юун гээшэб?
    Абаад, хараад үзэе. Аманай алдад,
    Алибаа бэлин шэбшэг, архи ууһан хүнһөө
    Адхаржа, урдажа байдаг.
    Хоёрдохёор, хохидол, хулгай худал,
    Хуурмаг ябадал, хунжагдаһан хуби заяан –
    Хуу баран эдэнэр – хорото муухай эдеэнһээл!
    Галта уһа харахадаа, гайтай ехээр хүхидэг,
    Эжы абаһаа үлүүгээр эльгэндээ тэбэрин ябадаг,
    Эрхим нүхэдһөө үлүүгээр эжэлшэн тэрээнтэй ханилдаг.
    Харин тэрэнь юугээр харюуень үгэдэг байгаа хаб?
    Эжы, абын һанаха эрхэ тангил хүбүүд энээн тушаа нэгэ заа
    Эрьюулээд үзыт ухаагаа. ( Л. Намжилон)
     
Хэрэглэһэн номууд болон статьянууд
    1. Л. Б. Намжилон. Алтан эрхи. Улан –Удэ, 2001.
    2. С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева. Буряад зоной урданай һуудал байдалай толи. Улан-Удэ, 2004
    3. Ц. Б. Будаев. Оньһон үгэ оншотой. Улан-Удэ, 1988
    4. Д. Х. Халхаров. Монгол, буряад арадуудай ажаһуудалһаа. Морин хуур, 2007, № 5
    5. Б.- Х. Цырендоржиева. Буряад зоной ёһо заншал, һургаал ба хүмүүжүүлгэ тухай. Байгал, 1994, №3
    6. Н. Степанова. Хорыень дараха гэбэл. Буряад үнэн, 1996.
    7. Бакула Римбүүшын заабариһаа. Архи ууһанай нүгэл. Ярууна.
    8. Л. Д. Шагдаров, К. М. Черемисов. Буряад-ород толи. 2008
    9. В. Б. Миневич, Г. М. Баранчик, Л. Эрдэнэбаяр. Алкоголь у бурят и монголов. Улан-Удэ, 1994.
    10. Хүн зон архиин хорон тухай. Буряад үнэн. 1995.
    11. Э. Манзаров. Архи арбан гурбан жолоотой. Буряад үнэн., 2002
    12. П. Балдандоржийн. Бадма Самбаава багшын номнол.