Лубсанова Цыбегма Владимировна,
Буряадай үндэһэтэнэй
1-дэхи лицей-интернат
ОЙН АМИТАД
(Ойн амитад тухай домог түүхэнүүд)
Буряад ороной эдиршүүл,
Баян байгаалидаа гарая!
Эхэ нютагаа шэнжэлхэеэ
Эбтэйхэн харгыдаа шамдая!
ОРО
Оро – һалаатаһан эбэртэй туруута амитан. Буряад ороной Улаан дэбтэртэ ороһон амитан. Ябахадаа туруугаа арбайлгадаг, тэрэнь саһан соо гүйхэдэнь туһатай. Тэрэ нүүдэл байдалтай. Уһанай орондо саһа эдидэг. Түрүүн хүнүүд буга агнадаг байһанаа, һүүлээрнь гэрэй амитан болгоо. Буга хүндэ хэрэгтэй мяха, арһа, өөхэ үгэдэг, эбэрээрнь тобшо хэдэг. Буряад орондо оро ехэ үсөөрөө. Гүрэнэй агналгын жасын тоогоор һүүлшын 10 жэл соо жэлдээ 45-65 толгой хюдагдана.
ШАНДАГАН
Шандаганай тоо ондоо боложол байдаг. 80-яад онуудаар самолёдоор 300-350 шандаганһаа бүридэһэн бүлгэм харагдаа. Шандага агналга зүбшөөгдэнхэй, харин тэрэниие агналга үсөөн болоо.
БААБГАЙ
Арад зоной дунда иимэ домог бии юм. Баабгай түрүүн хүн байһан юм гэжэ хэлсэдэг. Тэрэ агнуурида ошоходоо, баабгай болодог һэн. Агнууриһаа ерэхэ бүри тэрэнэй олзотой ерэхэдэнь, нүхэрынь ехэ хороо бусалжа, хубсаһыень галдажархёо. Баабгай эльгэ эдидэггүй байгаа, юундэб гэхэдэ, эльгэниинь хүнэй эльгэнтэй адли гэдэг байгаа. Баабгай алахамнай гэжэ хэлэдэггүй һэн. Тэрэниие алаад, эшээн сооһоонь гаргахадаа, ангуушад тэрээнтэй мэндэшэлэлсэдэг, ехээр уйдхар гашуудалаа мэдүүлдэг байгаа. Үнеэнэй дэлэнэй хабдахада, баабгайн һабар хэрэглэдэг һэн. Баабгайн өөхэн болон һэлһэн (хоро шаран) үбшэ эмнэдэг шанар шэнжэтэй байгаа.
Радна. Баабгайнуудай тоо улам үсөөржэл байна. Хэрбээ 1993 ондо тэдэнэй тоо 4 мянга байгаа һаа, һүүлэй жэлнүүдтэ 2 мянга шахуу болоо.
ШОНО
Юля. Зарим арадууд шоные тэнгэриин уг гарбалтай гэлсэдэг. Шоно тухай хүдөөгэй таабай, хүдөөгэй үбгэн, хангайн таабай, хүхэ нюдэн гэжэ хэлэдэг юм. Шоно тухай иимэ домог бии: сагаан шононууд – тэнгэриин нохойнууд, тэдэ тэнгэриин зарлигаар юумэ хэдэг, үйлэдэдэг. Тэнгэриһээ эдеэ хоол эрихэдээ, хоншоороо үргэжэ, удаанаар улидаг. Сагаан шононуудай гэрэй амитадта добтолходонь, һайн гэжэ тоолодог юм. Юундэб гэхэдэ, тэрэнь һүрэгэй үдхэлгын тэмдэг байгаа. Мал бариһан шоные алаха ёһогүй һэн, алаа һаа, үшөө ехэ гарзатай байха.
Сагаан болон хүхэльбэ шононуудай бии бололго иимэ: шононуудай малда добтолжол байхадань, сагаан ба хүхэльбэ шононууд гэжэ нэрлээ. Хүхэльбэ алахада болохо байгаа. Үдэшэ абынгаа хамсы уяжа, “шонын ама хаанабди” гэдэг байгаа.
Тимур. Шононуудай тоо ехэ боложо байна. Тиимэһээ шоно агналга зүбшөөгдэнхэй. Баунтын, Ахын аймагуудта шоно агналга ехээр эрхилэгдэдэг, бүхыдөө республика соо жэл бүри түсэбэй ёһоор 400-гаад толгой хюдагдана.
ГҮРӨӨҺЭН
Энэ амитанай тоо нэмэгдэнэгүй. Үнгэрһэн зуун жэлдэ 60 мянган толгой хюдагдаһан байна. Агнахадаа ганса гансаараашье, олоороо (аба хайдагааршье) ябагша һэн.
Тимур. Эверт Исбрант Идее гэжэ аяншалагша 17-дохи зуун жэлэй эсэстэ манай нютагаар ябажа, агналга тухай иигэжэ бэшэнэ: “Намартаа, хабартаа 100-гаад хүнүүд морёороо агнахаяа гарадаг. Агнаха газартаа хүрэжэ, һайнаар ангаа бүһэлхын тула иишэ тиишээ нэгэ нэгээр тарадаг юм.
ЯМААН
Арюна. Саяан хадануудта ушардаг, Улаан номдо ороһон хадын ямаан. Гансал Түнхэнэй, Ахын аймагуудта ушардаг. Тоонь ехэ үсөөн. 60-аад онуудаар ехэ олзобориһоо боложо, тоонь үсөөрөө, харин 80-яад онуудта агналга болюулагданхай, тиимэһээ тоонь дээшэлжэ байна.
ХҮДЭРИ
Арюна. Тэрэнэй урдахи хүлнүүдынь хойто хүлнүүдһээ гурба дахин богони, аманһаань һоёо шобойдог. Тэрэ ехэ бэрхээр һүрэдэг. Энэ амитадта һэлһэн гэжэ байдаг, тэрээн соонь 40-өөд грамм ларза (мускус) бии юм. Ларза Хитадта эм домдо, Европодо духи (косметикэдэ) хэлгэдэ нэмэгдэдэг.
БУГА
Юля. Бугада ехэ хүндэтэйгөөр хандагша һэн. Бугын дуугархада, үреэл хэлэнэ гэдэг байгаа. “Намайе алахаа байһан хүн – ута наһа бү наһалаг, намайе шагнахаа ерэһэн хүн – ута наһатай байг.”
Буряадуудшье, монголнуудшье бугын эбэртэ һүгэдэдэг һэн. Буга аламсаараа, эбэртэй тархииень гэртээ абаашажа, мүргэл хэдэг һэн.
Арюна. Һүүлэй үедэ бугын тоо олон аймагуудаар үсөөрөө. Гол шалтагаанууд гэхэдэ – гамгүйгөөр агналга, шонын добтолго болоно.
Радна. Бүхыдөө 25 мянган толгой гэжэ тоологдоно, жэл бүри 500-3000 толгой хюдагдана.
ШЭЛҮҮҺЭН
Арюна. Шэлүүһэн шандагаар, гүрөөһөөр баян газарта дайралдадаг, тэдэнь гол шухала хоолынь болоно. Үшөө 60-аад онуудаар арһанайнь түлөө жэл соо 150-яад толгой шэлүүһэн алагдагша һэн. Тэрэнэй тон ехэ арьяатан шоно болоно, тиимэһээ тоонь шонын олон үсөөнһөө болоно.
БУЛГАН
Дэлхэй дээрэ булганай арһан ехэ үнэтэй, тиимэһээ тэрэ үнинэй ехээр хюдагдадаг зандаа. 1957 он болотор ород эрдэмтэд арбан хоёр мянгаад булга асаржа тараагаад, иигэжэ Баргажанай заповедник бии болгоһон түүхэтэй. Тэрэ сагһаа хойшо булганай тоо олошороо.
Юля. Булга барибал, баяраа мэдүүлжэ, үшөө ехэ олзотой болоһойб гэжэ тэрээгээрээ тархи дээрээ арбагашуулдаг һэн. Арһыень үбшэхэдөө, нэгэшье үһыень галда оруулангүй үбшэхэ байгаа. Хатаахадаа, амиды хэбтэжэ байһан булганай түхэлдэ оруулжа, хатааха ёһо байгаа.
БОДОН ГАХАЙ
Арюна. Экологуудай һанамжаар бодон гахайнууд ехэ туһатай амитад. Тэдэ газар соо байһан түмһэ, гол үндэһэ оложо эдидэг. Гахайнууд газар һэндэхэдээ, туһа хүргэдэг гэлсэгшэ. Ой модоной үрэһэ тараана, хорото хорхой шумуулнуулдые хюдана. Тоонь ехэ үсөөн, гол шалтагаанууд – шонын ехэ тоо, гүнзэгы саһан, үбэлэй хүйтэн.
Радна. Бодон гахай агналга зүбшөөгдэнхэй. Хэрбээ 1990 ондо 287 гахай хюдагдаһан һаа, 1999 ондо 30 толгой.
Юля. Бодон гахайн һоёо Захааминай буряадууд хутагынгаа гэртэ үлгэдэг юм. Гахай агнахаяа гарахадаа, энээн тухай шангаар хэлэдэггүй һэн. Толгойень хуримда түрүү худада баридаг юм. Гахайн һоёо, үргэ, хохимой юумыень үхибүүнэй һахюуһан шэнгеэр хадагалдаг һэн.
ОНЬҺОН ҮГЭНҮҮД
1. Тэжээмэл шоно ой тээшээ, тохир хурган аман тээшээ.
2. Хониной байһан хойно шоно олдохо.
3. Эреэн инзаган эхэеэ һанаха, эсэгын хүбүүн газараа һанаха.
4. Шонын аман эдеэшье һаа улаан, эдеэгүйшье һаа улаан.
5. Шоноһоо айһан хүн мал үдхэхэгүй.
6. Шоноһоо айбал, ой ошолтогүй.
7. Шонын аманһаа гараад, барай аманда оробо.
(Эдэ оньһон үгэнүүдэй эхиниинь, нэгэ хуудаһан дээрэ, һүүлынь нүгөө хуудаһан дээрэ үгтэнхэй. Һурагшадай зорилго – зүбөөр үгэ зохёохо).
Манай бүхы ажабайдал байгаалитай нягта холбоотой. Агаараар амилнабди, уһаар умдаа харяанабди. Байгаали мандаа эдеэ, хубсаһа, байра үгэнэ. Газар дороһоо ашагта малтамалнуудые абанабди, поли дээрэ ургаса ургуулнабди. Ой соо модо, ангуудай үнэтэй арһа, һархяаг, жэмэс бэлдэнэбди. Байгаали манда бүхы хэрэгтэй юумыемнай үгэнэ. Тиимэһээ тэрэниие харууһалха хэрэгтэй. Байгаалиие харууһалалга – манай эрхэтэн бүхэнэй уялга гээшэ.
РЕБУС
1. | Гүрөөһэнэй зулзага | Инзаган |
2. | Ута һагсагар һүүлтэй нохой түрэлэй арьяатан | Үнэгэн |
3. | Шонын гүлгэн | Бэлтэргэ |
4. | Хёрхо хурса харасатай мяхаша амитан | Шэлүүһэн |
5. | Хүнэриин түрэлэй мяхаша амитан | Зээгэн |
6. | Эрэ боро гүрөөһэн | Гуран |
ШАГАЙ НААДАН
(Классһаа гадуур хэшээлдэ хэрэглэхэ материал)
Шагай наадан – буряад айлай хүмүүжүүлгын нэгэ арга. Шагай нааданай хүмүүжүүлгын үүргэ: һүбэлгэн бэрхэ, хурса һонор ухаатай хүн болгохо; нарин нягтаар бэеэ абажа ябаха, тоо бодолгодо бэрхэ болохо, эбтэй эетэй болохо.
ШАГАЙ НААДАН ТУХАЙ ХӨӨРӨӨН
Ямаршье арад яһатананай зон наадагүй байдаггүй юм. Наадан гээшэ хүмүүжүүлгын нэгэ арга болоно. Манай буряад арад мүн хүүгэдээ хара багаһаань хүмүүжүүлхэдээ, элдэб янзын наадануудта һургадаг байгаа. Эдээн соонь шагай наадан нилээд ехэ һуури эзэлдэг, бүхы наадануудһаа үлүү ехээр дэлгэрэнги байгаа. Наһатайшье, залуушье зон, илангаяа үхибүүд ехэнхидээ, үбэлэй ута һүни хэн нэгэнэйдээ сугларжа наададаг һэн. Айл бүхэндэ тугал туулмагаар дүүрэн хэдэн зуугаад шагайнууд байгша һэн. Шагайнууд элдэб үнгэтэй: шаргал, улаан, сагаан, ногоон, хүрин.
Сэбэр һайхан шагайтай болохын тула нэн түрүүн шагайгаа тон һайнаар мүлжэхэ хэрэгтэй, тиигээд элдэб аргаар шэрдэхэ (һонгинын хальһаар, модоной холтоһоор, сэсэгэй намаагаар).
Үхибүүд 2-3 наһатайһаа наадажа эхилдэг һэн. Тиигэжэл нэгэ шагайһаа тоо мэдэжэ эхилдэг һэн.
Асуудалнууд:
а) Гэрэй 5 амитады нэрлэгты.
б) Шагаймнай ямар амитанһаа абтадаг бэ?
в) Шагайнуудай илгаа нэрлэгты (хонхо, бүхэ, морин, үхэр, тэмээн).
Ц. Номтоев. “Шагай наадан”
Шагай наадан гээшэмнай
Шатар шэнги зугаатай.
Туулмаг дүүрэн шагаймнай
Тоолохо бодоходо туһатай.
Шагай шүүрэн наадахада,
Шадамар хүбүүд илгардаг.
Хонхо, бүхые түүхэдэ,
Хурса басагад элирдэг.
Хотоной хүүгэд олоороо
Хониной шагай суглуулдаг.
Элдэб наада эмхидхэн,
Эбтэй хамта наададаг.
Шагай нааданай нэрэнүүд:
1. Мори урилдаан (үхибүүд харуулна).
2. Дүрбэн бэрхэ
3. 2 лама, 20 шүдхэр
4. Хонгордоолго (үхибүүд харуулна)
5. Няһалалга
6. Хонхо бүхэ түүлгэ
7. Таалсалга (үхибүүд харуулна)
8. Хампараа
9. Табаршаалга
10.Шүүрэлгэ
11. Харбалга
12. Мэлхэй
ШАГАЙ НААДАН
1. Мори урилдаан |
Шэнэ үгэнүүд (наадануудай урда шэнэ үгэнүүдтэй танилсаха) |
Хоёр гү, али хэдэн хүн наадаха, |
орхихо-шагай хаяха |
10 шагай һубарюулаад табиха. |
абаха-шагай хороохо |
Нэгэ нэгэ “гүйгөөшые” абаха, |
бай – старт |
Тиигээд 10-най түрүүшын |
дүн – результат |
3 шагай абажа, ээлжээгээр |
|
тэдэнээ “орхихо” хэрэгтэй. |
Хэрбээ:
1 “морин” унаа һаа, “гүйгөөшэ” урагшаа ябана; 2 “морин” буугаа һаа, – 2 дахин хүдэлгэхэ.
2. Дүрбэн бэрхэ
Наадаашад ээлжээгээр дүрбэ-дүрбэн шагай орхихо. Хэрбээ тэрэ дүрбэниинь дүрбэн ондоогоор буугаа һаань, тэрэ наадагша 4 “бэрхэтэй” болобо гээшэ. Диилэһэн хүн нүгөөдынгөө сохо няһалха гү, али ямар нэгэ ондоо абалитай болохо.
3. Хоёр лама, 20 шүдхэр
20 “бүхэ” түхэреэлүүлэн табиха. Энэ 20 шүдхэр. Эдэнэй дунда 2 “морин” – ламанар – зэргэлүүлжэ табиха. Наадагшадай нэгэн хургаараа тоншон тооложо, 7-дохи шагай хажуу тээшэнь болгоод, дахин тоолохо. Хэрбээ 7-дохи шагай “лама” байгаа һаа, саашань тоолохоёо болижо, урда тээнь абаһан шагайнуудаа һөөргэнь табиха. Урдахи хүн наадажа эхилнэ. Хоёр “ламаһаа” бэшэ шагайнуудые абаха хэрэгтэй. Оньһониинь: тоолоходоо, ямар шагайһаа эхилхэеэ мэдэхэ ёһотой.
4. Хонгордоолго
Наадагшад ээлжээгээр шагай абажа, дээшэнь хаяад, гарайнгаа ара талада тодожо, тогтоожо абаад, баһа дээшэнь хаяжа, альган дээрээ абаха. Тогтооһон шагайнуудые өөртөө абана.
Үсөөн шагайтай хүн шүүгдээ.
5. Няһалалга
Наадагшад адли тоотой шагай тааруугаар “орхихо”. Тиигээд бүхые бүхөөрнь, хонхые хонхоорнь няһалха. Няһалхадаа, 2 шагай дайралдуулха ёһотой.
6.Хонхо, бүхэ түүлгэ
2-3 хүн адли тоотой шагайнуудые абаад, нэгэниинь, “орхихо”. Орхигшо хүн урид хэлсэһэнэйнгээ ёһоор хонхо гү, али бүхэнүүдые түүжэ, өөртөө абаха. Нүгөөдэнь өөрынгөө хубиие түүжэ абаха. Шагайгүй болоһониинь шүүгдэхэ.
7. Таалсалга
Нэгэ хэды шагай адха соогоо барижа, нюдаргануудаа дундаа табяад, хүн бүхэн хэнэй гар соо хэды шагай байнаб гэжэ хэлэхэ ёһотой. Һүүлээрнь нюдаргаяа задалха. Шагайн тоо зүб тааһан хүн тэдэниие өөртөө абаха.
8. Хумпараа
3 шагай абажа, ээлжээгээр хаяха. Хэрбэеэ гурбуулаа “бүхэ” буугаа һаань, нүгөөдэнь дохигшодоо нэгэ хэды шагай түлэхэ. Хэдые түлэхэеэ наадахын урда тээ хэлсэгдэһэн байха ёһотой.
9. Шүүрэлгэ
Олон хүн наададаг. 2 можо боложо һэлгэлдээд (холилдоод) һууха. Шагайнуудые адляар хубааха.Хэлсэгдэһэн тоотой шагайнуудаа хоёр талаһаа урдаа табиха. Хүн бүхэн эгээ томо, хүндэ нэгэ шагай шэлэхэ. Энэнь шүүрэгшэн гээшэ. Шүүрэгшэнээ дээшэнь хаяад, олон сооһоо нэгэ хэды шагай илгажа үрдихэ. Тиигээд дахин шүүрэгшэнээ дээшэнь шэдэмсээрээ, урда тээнь илгаһан шагайнуудаа абаха. Унагаагаагүй һаа, адха соохи шагай – эдибэринь гээшэ. Шагайнь барагдаа һаа, эгээн үсөөн шагайтай хүнэй тоогоор хүн бүхэн тэды шагай табижа, саашаа наадаха.
10. Харбалга
Шала дээрэ 30 х 15 см хабтагай табиха. Тэрээн дээрэ 2 можоһоо хэдэ хэдэн шагай зэргэсүүлхэ. Наадагшад тэдэнээ жорхоор харбаха. Жорхо-яһаар хэгдэһэн, 20-ёод см утатай годлинууд юм. Жорхоёо харбуул дээрэ хэхэ. Харбуул гээшэнь 40-50 см утатай, 4-5 см. үргэнтэй хабтагай модон. Харбуул дээрэ жорхоёо табижа, баруун гарайнгаа долёобороороо гү, али дунда хургаараа няһалжа, үнөөхи шагайнуудые унагааха гэжэ оролдохо.
11. Мэлхэй
78 шагайгаар мэлхэй хэхэ. (2-3 хүн мэлхэйн дүрсэ)
6 х 6 ш – нюрган
3 ш. һубарюулан – толгой
4 х 4 ш – шэлбэнүүд
5 х 5 ш – шэлбэ бүриин хурганууд
2 ш – бөөрэ (нюрган дээрэ)
1 ш – һүүл.
Зургаан шагай ээлжээгээр орхихо. Хэды бүхэ буунаб, тэды шагай мэлхэйһээ абаха. Нүгөөдэһөө олон шагай суглуулһан хүниинь диилэһэн болохо.
Нэгэ хэды наада харуулжа ойлгуулха. “Мори урилдаанай” һүүлээр хэлэхэ:
- Урилдаанда диилэжэ гараһан мориндоо соло дууладаг заншал бии.
Хартаганаата газар хаха зуран ерээшэ,
Харанхы һүни гэрэл татан гарааша,
Шэн булад туруутай,
Шэгэдхэмэл субад һоёотой,
Адуунай унаган,
Агтын түрүү,
Хүрин зээрдэ гараба.
Ээрэ, мээрэ, |
Тээ тэндэ, тээ мэндэ |
Лүүргэ, шүүргэ, |
Тэхэ хуса мүргэлдөө, |
Пяата, шоото, |
Тэһэ биса һүгэлдөө, |
Ииб, шииб, |
Тээ тэндэ, тээ мэндэ |
Дүүм, хром, |
Тэдэниие би харааб. |
Ооно, биишэ, |
Тэндэһээнь ши туугааш! |
Пошоол! |
Ши! |
Бүлэг бүлэгөөрөө шагай наадажа эхилхэ. Тоололго дабтаха, нара зүб эхилхэ.
Шагай наадан тоо бодолго хүгжөөдэг, нарин нягта болгожо һургадаг, хурса һонор ухаатай, һүбэлгэн бэрхэ болгодог.