Лундукова Дарима Батуевна,
Хориин аймагай
Тохорюугтын дунда һургуули

НЭРЭНҮҮДЭЭ ХААНАҺАА ШЭЛЭЭБШИ, ТОХОРЮУГТА ҺАЙХАН НЮТАГНИ?

        Манай нютаг Могойн хүтэлһөө эхилээд, зүүлжээ Хүрбэ голоороо нэмжыдэг. Дүрбэн тээһээнь эртэ урда сагһаа хойшо үбгэ эсэгэнэрэймнай тахижа һуудаг тахилгата үндэр хаданууд тойродог, арад зондоо амгалан байдал түхөөжэ һуудаг юм гэжэ намтартай. Урдамнай Сагаан хада, баруун тээмнай – Хүхэ-Шулуута, хойномнай – Бадаата, зүүн хойномнай – Улаан хада оршодог.

        Жэлэй ямаршье сагта байгаалимнай үльгэрэй орон шэнгеэр үзэгдэдэг. Нютагай угай бэшэг соо хэлэгдэһээр, эртэ урда сагта Ойбонтын голдо ангууша хамнигад ажаһуудаг байгаа. Тиигэжэ байха үедэнь, 600-700-гаад жэлэй саана Хориин 11 эсэгын уг гарбалтан нүүжэ ерэһэн, аажам тэнюун дайдада нютагжаһан, хамнигадтай хамта ажаһуудаг болоһон байна. Тиигэһээр байтараа хамнигад хойшоо хүбшэ руу нүүһэн юм гэжэ нютагай угай бэшэг соо хэлэгдэнэ.

        Тэрэ гэһэн сагһаа хойшо Хори буряадууд Ойбонтын голдо табан хушуун малаа харан ажаһуудаг болоһон юм.

        1. Манай нютагта элдэб һонин нэрэтэй газарнууд бии: Атархаан, Абага, Ангуутан, Бадаата...
Эдэ нэрэнүүдые лексическэ ба этимологическа талаһаань хэдэн хубида хубаажа болоно:

– түүхэ домогто ороһон нэрэнүүд;
– хүнэй ажабайдалтай холбоотой нэрэнүүд;
– юумэнэй түхэл, шанар, зүг шэг харуулһан нэрэнүүд;
– хамниган нэрэнүүд;
– совет үеын нэрэнүүд.

        а) Түрүүшын бүлэгтэ, түүхэ домогуудта ороһон нэрэнүүдтэ “Ойбонто”, “Хүрбэ”, “Ангуушан” гэжэ нэрэнүүдые оруулжа болоно. Эдэ нэрэнүүдэй хайшан гэжэ, хэзээ, юундэ бии болоһон тухай һонин домогууд, хөөрөөнүүд бии.
Жэшээлхэдэ, юундэ нютагыемнай “Ойбонто”, голыемнай “Хүрбэ” гэжэ нэрлэдэг юм гэхэдэ, ой тайгаар элбэг баян газар хадань Бабжа-Барас баатар агнуурида ябахадаа, нютагтамнай “Ойбонто”, харин агнууриингаа газарта хүрэжэ ерээд, тунгалаг уһатай голой эрьедэ амаржа һуухадаа, голдомнай “Хүрбэ” гэжэ нэрэ үгэһэн юм гэжэ нютагай домог соо хэлэгдэдэг.
        Мүн лэ Улаан хадын үбэртэ оршодог, хойгуураа ой модоор шэмэглэгдэнхэй, үбһэ ногоогоор баян “Ангуушан” гэжэ газар тухай “Ангуу” гэжэ һонин домог Дашиев Даба Тарбаевич гэжэ үбгэн хөөрэжэ үгэһэн байна.
Эртэ урда сагта “Хүрбэ” голой эрьедэ нэгэ буряад эхэнэр ажаһуудаг һэн ха. Тэрэ эхэнэр Ангуу гэжэ хүбүүтэй һэн. Тэрэнь ехэ мэргэн ангууша хүн байгаа.
Нэгэтэ тэрэ хүбүүнэй сахюур буугаа үргэлжэ, урда үндэрнүүдэйнгээ ой соогуур агнажа ябахадань, нэгэ бишыхан үүлэнһээ гал сахилгаан нижаганан буушаба. Гайхаһан Ангуугай нэгэ томо шулуу руу харахадань, тэрэнэй саанаһаа нэгэ бузар муухай эхэнэр тэрэ үүлэ руу хараад, элдэбээ гаража байба. Тиихэдэнь үүлэнһээ гал сахилгаан ерэжэ, тэрэ һамгые галдахаяа һанана. Теэд тэрэ һамганиинь хурдан шуумгайгаар хажуудахи нүхэ руугаа орошоно. Ангуу нэгэ хэды саг соо хаража байтараа, тэрэ һамганай нүхэн сооһоо дахин гарахадань буудажархиба. Һамган һүхирөөд нүхэ руугаа гүйшэбэ. Тиихэдэнь Ангуу ехээр сошожо, гэр тээшээ гүйлгэшэбэ. Ябажа ябахадаа, Ангуу ехэ һанаагаа зобоно. “Юун һамган гээшэб? Юундэ буудажархиба гээшэбиб?” – гэжэ халаглана.
        Тээ гэртээ хүрөөгүй ябахадань, хойнонь мориной түбэрөөн дуулдаба. Уданшьегүй хажуудань хоёр хазаар моритой хүнүүд бии болобо. Хүхэ торгон дэгэлтэй, улаан утаһан бүһэтэй хүниинь Ангууе мэндэшэлээд: “Хүбүүн, ехэ бэрхэ хүн байнаш, дарашагүй ехэ дайсанииемнай даралсабаш. Энэ шолмосые бидэ 3 жэлдэ диилэжэ ядажа байгаабди. Бидэ 2 энэ үндэр хадануудай эзэд гээшэбди. Ши манда өөрынгөө 3 һанал хүсэлөө хэлэ, бидэ тэдэнииешни заатагүй хүсэлдүүлхэбди”, – гэбэ. Ангуу ехэ гайхажа: “Баян, ноён, эрдэм”, – гэжэ хэлэбэ. Тиихэдэнь зээрдэ моритой сэбэр гоё хүниинь Ангууда иигэжэ хэлэбэ: “Зай, шинии хэлэһээр болохобди. Хүбүүн, ши гансал нэгэ юумэ алдаа гээшэ гүш даа гэжэ һананаб. Үри хүүгэд гэжэ хэлэхэ байгаа бэшэ гүш?” – гэжэ хэлээд гүйлгэшэбэ.
        Тэрэ гэһэн сагһаа хойшо он жэлнүүд үнгэржэ, Ангуу ноёншье болоо, захагүй олон адуу малтайшье, эрдэм бэлигтэйшье болоо, теэд гансал муу юумэниинь гэхэдэ, Ангуу үхибүүгүй байгаа. Тиимэһээ Ангуу гэжэ нэрэнь нютагтань үлэжэ, мүнөөшье хүнүүд Ангуутан гэдэг.
        Иигэжэ урданай хүнүүд домогууд соогоо газар уһан, нютаг нугын нэрэнүүд хаанаһаа бии болооб гэжэ тайлбарилдаг ба нютаг нугынгаа түлөө баатаршалхы ябадалнуудаараа алдаршаһан хүнүүд тухай домогуудые зохёодог байгаа. Тэдэнэй тоодо Бабжа-Барас баатарта зорюулагдаһан домогууд, хөөрөөнүүд, тэрэнэй нэрээр нэрлэгдэһэн газарнууд ороно.
        Жэшээлхэдэ: Улаан хадада Бабжа-Барас баатарай амархадаа һуудаг газар ба мүр гэжэ шулуунууд мүнөөшье хүрэтэр бии.
Хүнэй ажабайдалтай холбоотой нэрэнүүдтэ: Аюушын горхон, Бардуушхын бууса, Алхайн үндэр г.м. нэрэнүүд ороно.
        Нютагай үндэр наһатай Ванчиков Доржо Цыреновичэй хөөрөөгөөр, эдэ бууса хаданууд урдань хажуудань ажаһууһан хүнүүдэй нэрээр нэрлэгдэнхэй, мүнөөшье иигэжэ нэрлэгдэдэг. Жэшээлхэдэ: Бардуушхын бууса – энэ хадаа ойн захадахи, ургасатай газар. Урдань эндэ Бардатан гэжэ 2 хүбүүтэй айл ажаһуудаг байгаа. Тэдэ Шабарта гэжэ голһоо ханааб татаад, газараа уһалдаг, ехэ үбһэ абадаг байгаа. Мүнөөшье ехэ ургасатай газар, хүнүүд үбһэ сабшадаг юм.
        Дашын бууса – Шабарта гэжэ газарта байдаг. Дашатан гэжэ олон хүбүүтэй айлай бууса. Урдань энэ айл үхэр малаа хараад, талхаа таряад ажаһуудаг байгаа.
        Мүн лэ урданай хүнүүд ой тайгаар агнажа ябахадаа, хаана ямар газарта һайн ургасатай гү, али амитадай элбэг байһые мэдээд, тэдэнээ элирүүлхын, тэмдэглэхын тула тэдэ газарнуудаа элбэг ургамалайнь гү, али амитадайнь нэрээр нэрлэдэг байгаа. Жэшээлхэдэ, Баахалдайн соорхой, Һойртын дабаан, Тохорюугта, Халяарта, Бадаата (хада), Могойн хүтэл.
Һойртын дабаан тухай хэлээ һаа, Ванчиков Доржо Цыреновичэй хөөрөөгөөр, Һойртын дабаанда урдань ехэ олон һойр байдаг, хабартаа гоёор наададаг байгаа. Тиимэһээ энэ дабаае Һойртын дабаан гэжэ нэрлэдэг болоһон байна.
Урдань манай нютагта хамнигад ажаһуудаг байһан хадань зарим газарай нэрэнүүд хамниган хэлэн дээрээ үлэнхэй.
        Жэшээлхэдэ, Аалан гэжэ газарай нэрэ тодорхойлходо, М.Н. Мельхеевэй “Топонимика Бурятии” гэжэ ном соо: “У эвенков Алан – голая равнина среди леса”, – гэжэ хэлэгдэнэ.

Ванчикова Дэжэд Цыреновна

Сэлгеэ сагаан Ойбонто

Сэлгеэ сагаан Ойбонто
Шэлынгээш оройгоор уняартажа,
Шэмэглэмээрш орон янзатай даа.
Шэрээтэ ехэ ламхаймнай
Шэн шэрбээ бүтээлтэй,
Шэгээрээш бурхан янзатайл даа.

Уужам сагаан Ойбонто
Утайн орон янзатайл даа
Ороной ехэ ламхаймнай
Отошо бурханай бүтээлтэй аад,
Угһаа бурхан янзатайл даа.

1. Усанхан Хүрбэ хадалангир
Уяраахаш нараниинь мүнхэхэн даа.
Ушарсан бидэнэр мэндэ ябая,
Оршон холборхой юртэмсэл.

2. Хабтагай Хүрбэ хадалангир
Хайлуулхаш нараниинь мүнхэхэн даа.
Хамагханш бидэнэр мэндэ ябая.
Хайшаханааш холборхой юртэмсэл.

Нютагай дуун

1. Занданай оройгоор донгодогшо
Замбагаа жэгүүртэй саран хүхы.
Жабхалан һайханаар һанагдагша
Заяанайм түрэһэн эхэ нютаг

2. Үндэрэй оройдо донгодогшо
Замбагаа жэгүүртэ саран хүхы.
Сэдьхэлдэм һайханаар һанагдагша
Өөрым түрэһэн Эхэ нютаг.

Доржиева Ханда хээтэй,
1993 оной ноябриин 24.

 

Жаргал Батуев

Тохорюугта

Баржагар тайгын тэгэндэ
Баабай эжым гуламта
Балшар наһанайм нютаг –
Баян һайхан Тохорюугта.
Бадма сэсэгэй баглаа мэтэл,
Бадаржа байһан зула мэтэл.
Балшар наһанайм нютаг –
Баян һайхан Тохорюугта.

 

Нютагни

Набша сэсэгээр долгилһон,
Наһанайм жаргал заяаһан
Эжы абым гуламта,
Нангин һайхан нютагни
Наһанайм мүнхэ тоонто юм.
Хүбшэ тайгын жалгада
Элинсэгэйм түхеэрһэн
Тохорюугта һайхан нютагни
Наһанайм нангин үлгы юм.
Хүжэ ногоон тайгын
Хүхы шубуухайн аялгаар
Хүгжэм дуугаа зэдэлүүлһэн
Хотогор һайхан нютагни
Аялга дуунайм шэмэг лэ.

5 хушуу малаа талаар дүүрэн тараан,
Алтан дэлхэй шэмэглэһэн
Арюун һайхан нютагни
Алдар солым эхин лэ.

 

Үхэри баабай

Түрүү домбын сэржэм
Тандаа ходо үргэнэб.
Үлэ ехэ танай,
Үргэлгэ ехэ манай
Үхэри ехэ баабай –
Аюур үндэр.

Хүнэй халхи харгыда
Хамтын өөрын ажалда
Үршөөл ехэ танай
Үргэн харанал намай.
Үхэри ехэ баабай –
Аюур үндэр.

 

Тохорюугта

Түрэл минии тоонто
Одон мэтээр толоржо,
Холын одо мүшэдэй
Олон бурхадта шүтэнэ.
Римбүүшэ багшын адис
Юрөөл болгон абажа,
Улаан шара нараар
Гунан дэлхэй гэрэлтүүлэн,
Түүхэ домогоор баян
Аглаг тэнюун нютаг юм.

Намжилов Пурбо Ринчинович

Эрдээ нютаг

Хэшэг баян дайда,
Хангай һайхан тайга,
Хүрбын голой хоймор –
. Хэтын мүнхэ сэсэрлиг.
Энэ минии тоонто –
Элдин минии Тохорюугта.
Хотогор баян Тохорюугта
Хун шубуун гарбалтай,
Ой модото Ойбонто
Омог тохорюун заяатай
Энэ минии Тохорюугта –
Эржэн хангай Тохорюугта

Сэлмэг хүхюун үдэрнүүд,
Суутай олон Дугарнууд.
Мал ажал заһаһан,
Мянган зула бадарһан –
Энэ минии тоонто –
Энхэ мүнхын Тохорюугта.

Тахилгата үндэрнүүд
Үгсөөд голоо ошоходо,
Дээшээ ябаад харахада,
Үреэлтэ үндэр хадамнай
Даяанша ехэ барисаамнай
Улаан Хада.

Баруун ээм мүрынь дүнгэһэн
Баржагар тайга далдаһан
Дүүниинь боложо дахаһан
Дүрөөень барижа зогсоһон
Бадаата Хада.

Боорёор доошоо буухада
Жалгаар уруудаад гарахада,
Баян һайхан аршаан булагта
Жамата нютагайм хойморто
Тайлалгата Шодон.

Сэхэ урагшаа харахада,
Сэлмэг тэнгэриин хормойдо
Сайран даллан байдаг
Сахюур сууряата шобхо
Сагаан үндэр.

Хурдан агтын түбэрөөндэ
Нүхэдэй эрьюу зугаада
Хүхын дуунай хонгёодо
Хүрэн гэнтэ ошогдохо
Хүхэ Шулуута.