Балданова Наталья Цыденовна,
Зэдын аймагай Цагаатайн дунда һургуули
 
 
ТЕМЭ: АЖАЛАЙ ДЭБТЭР.
ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ
 
Зорилго:
1. Һургуулиин шухала зорилгонь хадаа ургажа ябаа үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэһэ һууриие гүнзэгыгөөр ба бата бэхеэр үгэхэ, тэдэниие практика дээрэ хэрэглэхэ дадалтай ба шадабаритай болгохо.
2. Буряад хэлэ заахадаа, тэрэнэй үүргые саашань дээшэлүүлхэ, энэ предмедэй хэшээл бүхэнэй үрэ дүнгые һайжаруулха шухала.
3. Түрэлхи хэлэндэ һурагшадай һонирхол түрүүлхын, тэрэниие саг үргэлжэ дээшэлүүлхын тула ажалай дэбтэр (тетрадь) хэрэглэхэдэ таарамжатай. Энэ дидактическа материал һурагшадай теоретическэ мэдэсыень дээшэлүүлжэ, дадал ба шадабарииень бэхижүүлдэг.
 
Дэбтэрэй даабаринуудые һурагшад эрдэм мэдэсынгээ хэмжээгээр дүүргэхэ аргатай:
+ дунда зэргэһээ доошо (ниже среднего уровня);
– дунда зэргын (средний уровень);
• дунда зэргэһээ дээшэ (выше среднего уровня).
Һурагшад өөрынгөө арга шадалаар даабаринуудые шэлэн абахадаа, зүбөөр хэгдэһэн ажалай сэгнэлтэ уридшалан мэдээд байха ёһотой. Иимэ түхэлэй бэеэ даагаад хүдэлхэ даабаринууд һурагшадай арга боломжые, мэдэсыень дээшэлүүлдэг.
 
Ажалай дэбтэр хэрэглэхэ заабаринууд
Ажалай дэбтэр 8-дахи, 9-дэхи классуудта дабталгын, бэхижүүлгын хүдэлмэри үнгэргэгдэхын тула хэрэглэгдэхээр бэлдэгдэнхэй. Темээрээ иимэ бүлэгүүдтэ хубаарна:
1.     Мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд;
2.     Хэлэлгын хубинууд;
3.     Юрын мэдүүлэл;
4.     Обородууд.
«Мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд» гэһэн бүлэг һурагшадай эрдэм мэдэсынгээ хэмжээгээр дүүргэхэдэнь туһатай байха, индивидуальна хүдэлмэри үнгэргэгдэхээр хараалагданхай. Холбоо хэлэлгэ хүгжүүлхын даабаринууд бии: грамматическа сочинени, һанамжа бэшэлгэ, текст дээрэ хүдэлэлгэ, мэдүүлэлэй гэшүүдээр шүүлбэри хэлгэ, шүлэгэй уран аргануудые ололго.
2-4-дэхи бүлэгэй даабаринууд теоретическэ материалтай холбоотой, вариантаар хубааржа хэгдэхэ болоно.
 
Мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд (8-дахи класс)
 
I.      Шалгалтын асуудалнууд
1.     Ямар шухала гэшүүниие нэрлүүлэгшэ гэнэб? Ямар хэлэлгын хубяар гарадаг бэ? Нэрлүүлэгшын заагша гэжэ юун бэ?
2.     Хэлэгшэ гэжэ юун бэ? Хэлэгшэнүүд ямар илгаатайб? Ямар хубинуудһаа бүридэнэб?
3.     Юрын үйлэ, юрын нэрэ хэлэгшэ гэжэ юун бэ? Ямар хэлэлгын хубяар гарадаг бэ?
4.     Ямар хэлэгшые бүридэмэл гэнэб? Бүридэмэл хэлэгшэнүүд ямар илгаатайб? Хэлэгшын холболто гэжэ юун бэ?
5.     Нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёрой хоорондо ямар ушарта зурлаа табигданаб?
6.     Элирхэйлэгшэ гэжэ юун бэ? Ямар хэлэлгын хубяар гарадаг бэ?
7.     Нэмэлтэ гэжэ юун бэ? Ямар илгаатайб? Нэмэлтэ ямар хэлэлгын хубинуудаар гаргагданаб?
8.     Ушарлагша гэжэ юун бэ? Ямар илгаатайб? Ушарлагшанууд ямар хэлэлгын хубяар, ямар аргаар гаргагданаб?
 
II. Даабаринууд:
1.     Асуудалнуудта харюусаад, таблица дүүргэхэ.
Таблица хэрэглэн, мэдүүлэлэй гэшүүд тухай хөөрэхэ. Жэшээнүүдые номой 48-дахи, 70-дахи упражнени сооһоо олохо.
2. Мэдүүлэлэй гэшүүдээр шүүлбэри хэхэдээ:
а) мэдүүлэлэй шухала гэшүүд ямар хэлэлгын хубяар гарааб? Хэлэгшын илгаа тодоруулха.
б) Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд ямар хэлэлгын хубяар гарааб? Нэмэлтэ сэхэ гү, косвенно гү? Ямар ушарлагшаб?
В-1. Ажал хүниие тэжээдэг, залхуу – гутаадаг. Үглөөгүүр эртэ хүн зоной дуугаралсаан жабартай хүйтэн агаарта элихэнээр соностожо эхилнэ. Манай гэр эндэһээ гурбадахинь. Энээгүүрнай буутай шуутай, хазаар моритой хүнүүд үдэр һҮнигүй гүйлгэлдэнэ.
В-2. Энэ номшни минии. Эрдэмтэй хүнэй хэлэн зөөлэн, эмшэ хүнэй гар зөөлэн. Галшын мүргэдэг үхэр бэлшээридэ гараба. Ерэһэн айлшан мордодог, ороһон бороо тогтодог. Үдын халуун бууража, тунгалаг һэрюухэн болоно.
 
3. Текст уншаад, нэрэ үгэгты. Өөрынгөө һанамжа бэшэгты. Элирхэйлэгшэ ба ушарлагшануудые оложо зурагты, илгаралыень заагты.
     Жэлэй ямаршье сагта эндэ ябахада, бүхы газар дайдань баян хэшэг бэлэгээ дэлгээн байһан шэнгеэр үзэгдэдэг юм. Сэдьхэл тэниилгэмэ талань, тоогүй олон мүндэгэр сагаан гүбээнүүдынь, хэзээдэ халюуран шарлаһан гү, али ногоорһон таряалангынь – бүхы баялигынь һайхан хадаг дэлгээгээд, энеэбхилэн угтажа байһан эхэнэр мэтэ харагдахал даа.
     Үнэхөөрөө, баян лэ даа, Борьёо нютаг! Гэбэшье эгээ ехэ баялигынь – ажалша бэрхэ, хүндэмүүшэ һайхан заншалтай хүнүүдынь, түбхын түрүүн үнинһөө хойшо суутай солотой хонишодынь. Ёһотой ажалша, хүсэл эрмэлзэлтэй, хэрэгээ шадамар бэрхээр ябуулжа шададаг зондо сагай уларилай бэрхэшээл, экономическа доройтолгошье аймшагтай бэшэл даа. Энэ бүхы хүдэлмэриин эгээл харюусалгатай, нарин нягта ажалынь бүтээжэ байдаг хүнүүдһээ эхэнэр хонишод тухай хэлэхэ дуран хүрэнэ.
     Республика соогоо тул абалгаар нэгэтэ бэшэ шалгаржа гараһан Борьёогой совхозой хонишод, тэрэ тоодо Инга Базарова, Мария Галсанова болон бусад, тэдэнэй энхэргэн зөөлэн гараараа нэгэ нэгээр угтажа, эдеэлүүлжэ амитан болоһон хурьгадынь тооложо бараха аалши? Хонишон эхэнэрнүүдэй ажал ганса хурьга абалгаар дүүрэдэг бэшэ ааб даа. Гэр бүлэеэ тэжээхын тула үхэр мал бариха, үхибүүдээ хүмүүжүүлхэ, хубсалуулха, һургуули һудартань ябуулха хэрэгтэй. Гэр соохиёо яб-таб гэмэ байлгаха, хубсаһа хунар оёхо, хадхаха, угааха, ондоогоор хэлэхэдэ, гал гуламтаяа жэншэдгүй сахиха – буряад эхэнэрэй нангин уялга. Иимэ хүнүүд баян хэшэгтэй, элбэг дэлбэг гартай, бүтээһэн юумэниинь урагшатай байдаг лэ даа («Буряад үнэн» газетэһээ).
 
4. а) Шүлэг уранаар уншаад, сээжээр бэшэгты.
Мэдүүлэлнүүд сооһоонь нэмэлтэ ба элирхэйлэгшэнүүдые олоод зурагты. Ямар хэлэлгын хубяар гаргагданхайб? Мэдүүлэл соо тэдэнэр ямар үүргэтэй байнаб?
     Бороохон
Һэмжэн, һэмжэн үүлэнһээ
Һэбшээн юундэ буунагүйб?
Борохон тэрэ үүлэнһээ
Бороо юундэ дуһанагүйб?
Үүлэн, үүлэн, дуулыш даа.
Шэхэтэй юм һаа, шагныш даа.
Шэбэнүүр бороо адхыш даа.
Тариһан соохор сэсэгүүдтэ,
Таряаланда, үхибүүдтэ
Һэргүү һайхан хэшэгтэй
Һэрюун бороо хэрэгтэй!
Д. Улзытуев
 
     Ургы
Хада уулын хаяагаар
Хабшал шулуунай забһараар
Шарахан голтой ургыхан
Шагааһаар, сэнхииһээр бултайба.
Наранай хурса гэрэлдэ
Нарайхан бэень һалбарба.
Хони, малай сэдьхэлые
Холоһоо уряалан татаба.
Ц-Д. Дондокова
 
5. Доро үгтэһэн мэдүүлэлнүүдэй сэглэлтын тэмдэгүүдые тайлбарилагты.
а) Нэгэ түрэл гэшүүд.
б) Тододхоһон гэшүүд.
в) Тусгаарлагдаһан гэшүүд.
Жэшээ: Үглөөдэр, үдэ багта, эндэһээ гаража ябая (тододхоһон гэшүүн).
Балдан, энэ жэл университет дүүргэһэн хүбүүн, манай һургуулида хүдэлнэ (тусгаарлагдаһан хабсаргалта). Сабшалан дээрэ хүнүүдэй сомохо, һүрилхэнь харагдана (нэгэ түрэл гэшүүд).
 
В-1. Түрэлхи хэлэн, түрэһэн эхэ эсэгэ, тоонто нютагнай, минии һанахада, таһаршагүй ойлгосонууд. Бальжима Булад хоёрой газаашаа гарахадань, һүниин аяншан – халзан малаан һара – үшөөл нилээдгүй дээрэһээ маһайжа, огторгойн баруун урда тооноор аргаахан уруудана. Урдань басагаяа хадамда үгэхэдөө, унаха моритойгоор, унтаха дэбдихэртэйгээр, хааха ханзатайгаар, үмдэхэ хубсаһатайгаар, зүүхэ зүүдхэлтэйгээр айл зоноороо хүргэжэ ошодог байгаа.
 
В-2. Шампии баабай – нюргархуу шиираг бэетэй, үбсүүн дээрээ унама сагаан һахалтай, хүдэр томо гартай, далан наһаа дабажа ябаһан үбгэн – айл аймаг соогоо суута хүнүүдэй нэгэниинь болонхой. Байгал – гүнзэгы хүйтэн, арюун сэбэр, тунгалаг уһатай далай – манай арадай нангин һүлдэ.
 
В-3. Харанхы хүмэг доро һуудаг шара шубуудые, ойн захада хороод эдишэ гэтэдэг харсагые, утаар инсагаалдаг мяхаша шубуудые, унанхай модоной орбондо орёолдон байдаг могойнуудые һанахада, нюрга руу хүйтэ даана.
Урдань манай буряадууд аба эжыгээ, аха дүүнэрээ, түрэл түтимөө, аха зоноо, хүршэнэрөө, нютагайхинаа – бүхы арад зоноо хүндэлжэ, ехэ зохидхоноор хандадаг байгаа.
 
Хэлэлгын хубинууд
Даабари:
а) Зурагдаһан үгэнүүд ямар хэлэлгын хубинууд бэ?
б) Тус хэлэлгын хубинууд ямар мэдүүлэлэй гэшүүд болоноб?
 
В-1. Хэбтэһэн хүн хээли алдаха, ябаһан хүн яһа зууха. Түрүүлэгшэ мориншни энэл даа. Гар дээрэнь аягатай сай ууралтана. Ахамни үглөөдэр ерэжэ магад. Тэрэ ерэгшэ хүн минии нүхэр. Таа, иихэдээ яадаг юм?
 
В-2. Ябаха нохойе ябахагүй нохой һаатуулба. Бидэ харгыгаар ерээбди. Манай нютаг харгыгаар һайн. Тэжээһэн буруу тэргэ эбдэбэ. Хото ябаха болзорнай үглөөдэр. Энэ тэрэ арьяатаниие тэһэ биса мүргэдэг, тэнсэлгүйхэн хүсэтэй Тэхэ бабана гээшэб.
 
В-3. Эрхые һуранхаар, бэрхые һура. Хэлэнэй ута толгой орёохо, хормойн ута хүл орёохо. Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа. Тэрэ басаган манай. Эрын һайн гэрэйнгээ газаа, эхэнэрэй һайн гэрэйнгээ досоо. Шамайгаа ерүүлхэбди.
 
В-4. Урданай зоной үхибүүдээ багаһаань хойшо али бүхы юумэндэ һургадагынь яахашье аргагүй зүб. Суглаанай һүүлдэ кино харуулба. Үхибүүд миисгэйн һүүлдэ саарһа уяжа наадаба. Эдэ модонуудай сэхэнүүдыень отолоё. Өөрынгөө мууе үхэтэрөө мэдэхэгүй, хүнэй мууе уулзаһаар мэдэхэ. Үгэ, үрөөһэниинь эндэ хорхойжо хэбтэнэбши?
 
Юрын мэдүүлэл
Даабари:
1.     Мэдүүлэл байгуулгаараа хоёр бүридэлтэ гү, али нэгэ бүридэлтэ гү гэжэ элирүүлэгты.
а) Нэгэ бүридэлтэ һаань, тодо нюуртай, тодо бэшэ нюуртай, нюургүй, нэрлэһэн гү гэжэ хэлэжэ үгэгты.
2. Мэдүүлэл хуряангы, дэлгэрэнгы гэжэ элирүүлэгты.
3. Тус мэдүүлэл хэлэгдэһэн зорилгоороо ямар бэ? (юрэ хөөрэһэн, идхаһан, асууһан).
4. Мэдүүлэл үгүүлбэреэрээ ямар бэ? (шангадхаһан, шангадхаагүй).
5. Үгтэһэн мэдүүлэлнүүдые мэдүүлэлэй гэшүүдээр шүүлбэри хэгты.
 
В-1. Мүнхэ һайхан байгаалиингаа хэшэгые олон үе аша гушанартамнай элбэгээр хүрэхөөр ашаглажа, арьбадхажа һурая. Хабарай үдэшэ, оройхон болоһон саг. Минии досоо уйтай болошоно.
 
В-2. Газаа үдэр бүри хүйтэрнэ. Тойроод буурал хүхэ тайга. Уһан эрье дахадаг, хүн угаа дахадаг. Байгаалиингаа баялигые аршалан хамгаалжа, хойто үеынгөө зондо гар дамжуулан үгэхэ ёһотойбди.
 
В-3. Хүнһөө жэшээ абадаг, хүдэлмэриһөө дүршэл абадаг. Хүзүүгээ ганхуулан доошоо хаража, нахилзан дохилзон дуулажа байна. Эжымни үглөөгүүр ажалдаа ошоо һэн.
 
В-4. Горхо хараагүй аад, гуталаа бү тайла. Газааһаа үхибүүдэй шууяха абяан дуулдана. Тоһотой шүлэн ууралгүй, томоотой хүн уургүй. Долоо дахин хэмжээд, нэгэ дахин тайра. Энэ минии тоонто нютаг.
 
В-5.  Дэлхэй дээрэ олон ондоо яһатан,
Дэлхэй дээрэ олон ондоо хэлэтэн.
         Тэдэнэй дунда минии түрэлхи арад,
Тэдэнэй дунда минии түрэлхи хэлэн.
     Кавказһаа дутуугүй, харин, магад үлүү
Карелиһээ модотой, үшөөшье бүлюу.
Үүлэнһээ һэбшээтэй, үзэмжэ тунгалаг агаартай
Үбгэршэгүй домогто үлгэн буряад хизаар!
 
Обородууд
Даабари:
1.     Мэдүүлэлэй сэглэлтын тэмдэг табяад, тайлбарилагты.
2.     Мэдүүлэл соо байһан обородуудай дахуулагша, үйлэдэгшыень ологты.
3.     Причастна оборот юрын гү, али бэеэ дааһан гү гэжэ элирүүлэгты. Юундэ?
4.     Деепричастна оборот юрын гү, али бэеэ дааһан гү гэжэ элирүүлэгты. Юундэ?
5.     Обородууд мэдүүлэл соо ямар гэшүүн болоноб гэжэ асуудал табяад тодоруулагты.
6.     Мэдүүлэлэй гэшүүдээр шүүлбэри хэгты.
 
В-1. Урин дулаан эхилжэ, наруули нэмэри газарта түрүүшын ургы сэсэг һалбараад, һонин хоншуухан үнэр хамар өөдэ хангалтана. Манай буряад зоной дунда эрын гурбан наадан бүри эртэ урда сагһаа эхилээд, мүнөө болотор аргагүй ехээр дэлгэрһэн юм.
 
В-2. Урин дулаан хабарай сагай ерэхэдэ, үнэр дэлгэр тала дайдамнай һэргэн, үнгын сэсэгүүдээр һалбаран долгилжо, хүбшэ тайгамнай ногоорон, хүхы шубуунай дуугаар ханхинан зэдэлдэг. Радна өөрөө мэдэнгүй, зуруулаа үбэртэлжэрхёод, ажалша хүнэй абьяасаар хорёогой һургааг абажа, шамарһан оройень заһажа эхилбэ.