Халхаров Даши-Нима Халхарович,
Яруунын аймагай
Нарһатын дунда һургуули

ТАБАН ХУШУУН МАЛ

Морин эрдэниин аша туһа.

– Мори унаад ябадагбди. Газар хахалдагбди. Һайн мори унаха дуратайбди. Адуунһаа арһа, мяха, һү абадагбди. Адуунай, моридой наһан, илгаа:

– Унаган, дааган, гунан, үреэ, хизаалан, шүдэлэн, хизаалан, һоёолон, морин, азарга, гүүн. (Эдэнэй эрэ, эмын илгаае элирүүлнэ). Адуунай, мориной зүһэ.

– Моридой зүһэ: хара, сагаан, боро, хула, зээрдэ, улаан, һаарал, хээр, соохор, сайбар, сабидар, халюун, шаргал, алаг, хуаа, хонгор, загал, буурал...

Үхэр, үнеэн тухай. Үхэрэй наһан, илгаа:

– Тугал, буруу, хашараг, гунан, гунжан үнеэн, дүнэн үхэр, дүнжэн үнеэн, бүдүүн үнеэн, сар, буха.

– Үнеэн һү, арһа, мяха үгэдэг. Мүн (тоһон, зөөхэй гэхэ мэтэ һүнһөө гарадаг).

Хонин тухай. Хониной наһан, илгаа:

– Хурьган, түлгэ, зуһаг, шүлгэ, эмэ хонин, эрье, хуса.

– Хонин нооһо, арһа, мяха, һү үгэдэг. Хониной нооһоор хубсаһа нэхэдэг, хониной арһаар дэгэл, гутал, малгай г.м. оёдог.

Ямаан тухай. Ямаанай наһан, илгаа:

– Эшэгэн, шүдэлэн, зуһаг, шүлгэ, эмэ ямаан, һэрхэ, тэхэ.

– Ямаан арһа, мяха, һү, хөөбэри үгэдэг…

Тэмээн тухай. Тэмээнэй наһан, илгаа:

– Ботогон, тором, тайлаг, гунан, гунжан, дүнжэн, атан тэмээн, энгин тэмээн, буура. Тэмээн болбол ехэ шэрхи амитан юм.

– Тэмээнһээ арһа, нооһо, мяха, өөхэ хэрэглэдэг.

Хүн бүхэнэй амидарха, хүгжэхэ хэрэгтэ хабаатай һургаалнууд.

1. Амитаниие алахагүй.

Хулгай хэхэгүй.

Һальхай ябадал гаргахагүй, архи уухагүй.

2. Хэлэнэй дүрбэн нүгэл: худалаар хэлэхэ, харааха, хоб зөөхэ, хоротой үгэ хэлэхэ, хооһоор хэлэеэ бүлюудэхэ.

3. Сэдьхэлэй гурбан нүгэл: атаархаха, муу һанаха, хомхойрхохо.

4. Һайн һайхан сэдьхэл тухай: амитанай ами абарха, тулиһан, зобоһон зониие хооллуулха, арюун сэбэрээр ябаха, худалаар хэлэхэгүй, хоб жэб зөөхэгүй, хараал шэрээл табихагүй, номой үгөөр зугаалха, һайн сэдьхэлтэй болохо, буруу үзэлһөө арсаха г.м.

“Түрэл хэлэн, түүхэ домогоо, түхэл маягынь алдангүй, түбиин манлайда мандуулая!” – гэһэн стенд кабинет соо үлгөөтэй.
Нэгэдэхи стенддэ дасанай зураг, шажанай һургаал, һэеы гэрэй зураг. Зурагай доро иигэжэ бэшээтэй: “Зальбарха нангин шүтөөн, заларжа бусаһан Зандан-Жуугаа золгоһон заяатай нютагтамнай зоной сэдьхэл бү хёморһой”.

Хоёрдохи стенддэ буряад малгай, гутал, оймһон, шархи, хоёр янзын гутал зохидхоноор зураатай. Доодо тээнь иигэжэ бэшээтэй: “Малгайгаа абажа хүдэлхөөр Молон багшын мүндэлһэн молор һайхан дайдамнай муухай хүлөөр гэшхэгдээгүйл”.

Гурбадахи стенддэ мүн лэ гоё һайханаар зураатай һурша, номо, хуяг, хутага, хэтэ, сахюур, Бабжа-Барас баатар, Гэсэр тухай шүлэг, һүүлдэнь иигэжэ бэшэгдэнхэй: “Эртым элинсэгэй дундаһаа эрлиг дайсадые дараһан, булган талым энгэртэ Бабжа-Барас, Гэсэрнүүд тодорһон юм”.

Дүрбэдэхи стенд тон гоёор зураатай (үнгэтэ зураг). Сэргэдэ уяатай мориной зураг (эмээл, тоног тухай булта бэшээтэй). Эндэ мүн лэ табан хушуун мал тухай хэлэгдэнэ. Хүллөөтэй сарай зураг байна. Доодо тээнь иигэжэ бэшээтэй : “Табан хушуун малаа үдхэхэ талын буряадай хэшэг лэ! Зэлэеэ хотойсо баяжаха зол заяамнай тэхэриг лэ”.

Нүгөө ханада мүн лэ гурбан һайн стенд зураатай. Дээрэнь иигэжэ бэшээтэй: “Арад зонойнгоо соёл бэлигэйнь алтан жасаһаа ашаглан абажа, ажабайдалдаа уг залган дамжуулаял!”.

Нэгэдэхи стенддэ ашаанай тэргын зураг. Доронь шүлэг бэшээтэй: “Үгсүү, уруудамшье газарта үбэл, зунгүй туйлаһан эсэгэнэрэйнгээ хэрэгые энхэрэн зүбөөр ойлгоё”.

Мүн эндэ шарга (зураг), янзын амһартанууд тухай бэшэгдэнхэй: хэды хүндэ хүшэр байдалай дайралдабашье, даараһан зониие халуун сайгаар дулаасуулжа гаргаха, хүндэмүүшэ зоноймнай ёһо байха. Эндэ модон амһартанууд: һаба (бүлүүр, хабхаг, боолто), тудхуур, оёорсог, тэбшэ, уур, торхо, аяга, зандан һуулга…

Гурбадахи стенддэ буряад эхэнэр тухай хэлэгдэнэ: Эхэнэр түрэжэ, ээмэг зүүхэ. Һамган боложо, һабхаг зүүхэ. Эндэ залуухан басаганай зураг (урданай хубсаһатай, зүүдхэлтэй): даруулга (хуба, шүрэ), туйба, даруулгын һиихэ, ээмэг-шүрэ зүүдхэлтэй, утаһан сасагтай, хүзүүндэнь бурханай гуу, энгэрэй һахюуһанай гуу, Бэлэ хонхо – энгэрэй зүүдхэл (һабхаг, һанжуурга, юрэнхы нэрэнь), үһэнэй туулмаг.

Эдэ бүгэдэ хэгдэһэн ажал Д-Н. Х. Халхаровай Буряад арадайнгаа байра байдал, хүдэлмэри (тэрэ тоодо табан хушуун мал), түрэл хэлэн, түүхэ домог, хубсаһа хунар, номо һаадаг, морин эрдэни, шарга, тэргэ, ёһо заншал, гурим, һургаал гэхэ мэтые һурагшадта гүнзэгыгөөр ойлгуулжа, ажабайдал үргэлжэлүүлхэ залуу үетэниие зүбөөр һургажа, хүмүүжүүлгэдэ ехэ туһатай.