«БААТАР – СЭРЭГШЭДТЭ ҺҮГЭДЭНЭБ»
 
Дондок Улзытуевэй «Аханартаа» гэһэн
шүлэгөөр Нинэль Данзановна Цыденжапова найруулан зохёобо
 
 
    Үдэшэ Улаан-Хадын аршаан дээрэ. Тайзанай дунда түүдэг.
 
    Автор:
    Түлэг сэнгүү наһандаа
    Түрэл богоһоо алхажа,
    Үлгэн сэнхир тоонтодоо
    Үхибүүн наһаяа орхижо,
    Агуу дайнда мордоһон
    Ахайнараа һанагшаб
    Арюун нангин заяаень
    Арбаадтайһаа дурдагшаб!
 
 
    Тайзан дээрэ хүбүүн басаган хоёр гарана: улаан пулаадтай басаган – Дугарма. Хүбүүниинь – Тогоошо Улзытуев – уншана шүлэг:
 
    Шэбэртэ. Хэн иигэжэ нэрлээб, бү мэдэ.
    Шэбэр шугыгаар сэлеэн соогоо алдаршаа.
    Шэнэһэтэ ой. «Сэнгэгты!» — гээд Улаан-Хада
    Шэдэлнэ хормой доороһоо аршаан.
 
    Уунаб. Саданагүйб.
    Уняар манан алшуураар
    Улаан-Хадамни самнана, самнана.
    Уулын шулуун дээрэһээ улаан пулаадаар
    Урихан гансамни даллана, даллана.
 
    Гэнтэ дуунай абяан соностоно:
 
    Үүрэй сайхын урда тээ
    Үүдээ сэлин гаралайлши.
    Мүнгэн сагаан хюруун дээр
    Мүрөө гарган ябалайлши.
    Арбан үеын амисхаал
    Аглаг тоонто Шэбэртэш
    Элинсэгэйм дурасхаал
    Элдин Бэлшүүр Дабааташ (хуушан аянгаар!)
 
    Хэдэн басагад, хүбүүд ерэшэбэ.
 
    Тогоошо: Цэпэлмаамнай яагаа гоёор дуланаш даа!
 
    Цэпэлма: Чимитцу! Дарису! Доржима! Ёохороо татаяы, хүбүүд ерытэ!
 
    Булта түүдэгээ тойрожо, ёохороо татана:
 
    Сэлэнгынгээ оёорһоо
    Сэгээн шулуу бэдэрэе!
    Сэбэр сээжын оёорһоо
    Сэсэн зугаа бэдэрэе!
    Асоо манай авиахим-
    СССР-эй оборон-яс!
 
    Залуушуул шууялдаһаар тарана.
 
    Үглөөдэрэй үглөөгүүр. Һомоной дэргэдэ. Столбдо аһаагдаһан «громкоговоритель». Тайзанай саана харша шэнги гэшхүүр табяатай. Хүн зон, үбгэд хүгшэд, үхибүүд сугларна.
    Громкоговоритель:
    Хархис гүрэнэй дайсад СССР гүрэндэмнэй добтолжо, дайн эхилбэ!
 
    Булта һанаагаа зобоһон шарайтай гэмэрэлдэнэ, шэбир һабир гэлдэнэ. Залуушуул шанга эридээр дуугаралсана, нюдаргануудаа зангидана.
 
    Һомоной дарга урда гаража үгэ хэлэнэ:
    Июниин 22-то манай гүрэндэ фашист Германи дайгаар добтолжо оробо. Манай нютагайхин! Бэеэ хатуугаар барижа, нэгэ хүн шэнги эбтэй байжа, ажалаа һайнаар, шангаар хэжэ, дайсаниие үлдэхэбди. Тиигээд Улаан Армидаа туһалха хэрэгтэй. Залуу зомной дайнай мобилизацида орохонь гээшэ.
 
    Автор:
    Аласай холы зориһон
    Аян замай хүниие
    Хуурай нюдөөр үдэшэхэ –
    Хуушан сагай ёһые
    Алдаагүйхэн үбгэдүүд
    Абяагүйхэн зогсоо һэн.
    Аюул ехэтэ харгыдань
    Амары хүсэн үдэшөө һэн.
 
    Тэрэл газартаа олон эрэшүүл замда гарахаар хубсаһатай, сүүмхэ хотоомхотой, малгай сабхитай сугларжа зогсоно.
     
    Военком үгэ хэлэнэ:
    Фашист Германиин булимтарагшадые тэһэ биса сохихоор бэлэн байһандатнай баярые хүргэнэб. Иимэ зоригтой, хүсэ шадалтай манай нютагай хүбүүд, һайн ябаад бусагты! Зай дуудалгаа эхилэе.
 
    Шэбэртэ, Дабаатаһаа дайнда мордоһон бүхы хүбүүдые нэрлэхэ, экран дээрэ харуулха. Дайнда абтаһан Заганай һомоной эрэшүүлэй нэрэ, фамили уншана.
    Стройдо байһан хүбүүд «Би!» – гээд, урагшаа алхан, гүйжэ гараад, дахин стройдоо байжа ондоо хүнэй түлөө гарана (хамтадаа 50-60 хүн болоно). Шэбэртэ, Дабаата нютагай хүбүүд нэрлэгдэнэ.
 
    Буряад эхэнэрнүүд дуугай үдэшэнэ. Нэгэ ород эхэнэр бархирна. Үбгэд сэржэм үргэнэ. Үхибүүд харан, һэр шэр гэлдэнэ. Тайзанай саанаһаа машинын абяан дуулдана. Үбгэд һарабшалжа байжа харана. Хүгшэд һанаа алдана, наманшална, уйлан татуу юуб даа гүбэрэлдэнэ.
 
    Автор:
    Арбан долоон наһатайдаа
    Арынгаа даба дабахадажа,
    Арьял ногоон Хайрангадаа
    Арзынгаа дээжы сасахадажа,
    Байгал далайн эрьеһээ
    Баруун хизаар зорилойт.
    Хурдан хүлэг паровозоо
    Хуугайлуулан ошолойт.
     
    Почтын ойро зогсоһон
    Полуторка машинын
    Харгын тооһо бурьюулан,
    Хадын саагуур хороходо,
    Һарабшалан зогсоһон
    Һахал саган үбгэдүүд,
    Һанаа алдан үдэшэһэн
    Һаншаг сагаан хүгшэдүүд
    Хоёр нэгээрээ һубарилдан,
    Хотон руугаа тараа һэн.
    Гэшүүһээ тулан, гүбэрэлдэн,
    Гэр тээшээ харяа һэн.
    Үлгэ һалгын хажууда
    Үлэһэн хэды «эрэшүүл»,
    Ахайнараа үдэшэһэн
    Арайл тэнэг хүдхэшүүл.
    Модон буугаар буудалдан,
    Одон дуугаа дуулалдан,
    Шугы соогуур шууялдан,
    Шулуун дээгүүр һүрэлдэн,
    Шуһа лэбшэн һааритаһан
    Шуран маяа хүлнүүдээр
    Хагдан дээгүүр хатаралдан,
    Харяа һэмди гэр гэртээ.
 
    Тэрэ үедэ, юундэшьеб,
    Тэнгэри ходол улайха.
    Һара наран хиртэжэ,
    Һанаа сэдьхэл зобоохо.
    Элдэб юрын тэмдэгүүд
    Эндэш тэндэш дуулдаха,
    Нютаг бүри хэншьеб даа
    Нюуса лундэн буулгаха.
 
    Тайзан дээрэ харша шэнгеэр бариһан гэшхүүр дээрэ Дондок һарабшалан харана. Бэшэ үхибүүд гүйлдэнэ, модоор хэһэн буугаар буудалдана, солдадууд боложо наадана.
 
    Тэрэ гэһэн сагһаа
    Тэмээн уулын саанахана
    Халуун байлдаан наяржа,
    Халюун дэлхэй манаржа,
    Архан шүдхэр фашисты
    Манай нютагай ахайнар
    Алиш тээһээнь бүһэлэнхэй.
    Алан турин байна гээд,
    Баран хара үүлэтэй
    Баруун зуг руу харадаг һэм.
    Холые хараха һанаатай,
    Хорёон дээрэ гарадаг һэм.
    Тэнгэриин дуунай абяае
    Тэһэрһэн бомботой сасуулан,
    Сахилгаанай сахилхы
    Снарядуудтай жэшээлэн,
    Үдэшын боро хараанаар
    Үлын үлын зогсодог һэм.
    Улайрагша огторгой
    Удаан удаан шэртэдэг һэм.
 
    Тэрэл хашаанай хажууда аса тармууртай, ажалай хубсаһатай 3-4 басагад ажалһаа ябана.
     
    Цэпэлма: Нормоёо дүүргэбэбди даа.
 
    Чимитцу, Дарису, Доржима дуугаа гунигтайгаар дуулдана:
 
    Шулуун дээгүүр миралзаад
    Шугын горход хайнагтаа.
    Аяар холо мордоһон
    Айдар гансам хаанаб даа?
 
    Тайзан дээрэ Улзытуевтэнэй гэр байра соохи: дундань стол, хажуудань скамейкэ, 2 стул, амһартын шкаф, заа зуу хубсаһан. Дугарма эжы ээрсэгээрээ нооһо ээрэнэ. Дуу басаган Сэндэмэнь орожо ерэнэ.
 
    Эжы: Сэндэмэ, сай уу даа, даараа гүш?
    Сэндэмэ сай ууна.
    Сэндэмэ: Ямар байнабта, эгэшэ? Тогоошомной бэшэнэ гү?
    Эжы: Дондог бидэ хоёр поле гаража, һарын сагаанда паар хахалаабди. Нормоёо дүүргээбди, хүбүүмни туһалаа. Үглөөдэр Митаа Дэрмэ Дондог хоёртойгоо түлеэндэ гарахань, намда сүлөө үгы, хонид түрэжэ байна.
 
    Автор:
    Газар дэлхэй түхэреэлһэн,
    Гашуудалта саг байгаа.
    Хүүгэдэйшье зүүдэндэ
    Хүрэжэ ерэһэн дайн байгаа.
    Һарын хүйтэн толон дор
    Паар хахалан ябадагаа,
    Һаальтын эгсэ хормойһоо
    Түлеэ буулган зободогоо,
    Хартаабхаханаа шэмхэлжэ,
    Садангүйгөөр унтадагаа,
    Халимдартаа тэршэлжэ,
    Хара зүүдэ манадагаа,
    Үеым нүхэд мартаагүй-
    Үнэн сэхынь хэлсэгшэ.
    Үхибүүн хубидаа гутаагүй
    Һургаал болоо гэлсэгшэ.
        
    Тайзан дээрэ Улзытуевтэнэй гэр байра соохи. Дугарма эжы Дондог хоёр байна. Үүдэн тайлдажа, почтальон басаган орожо ерэнэ.
    — Үү, оро, оро.
 
    Почтальон сумка сооһоо гурбалжан нугалһан конверт гаргаад, бэшэг һарбайна: «Дугарма эжы, танда бэшэг ерээ»
    Дугарма эжы: «Ехэ һайнши даа, мухаа» – гэжэ, хүгшэн баярлана, конвертэеэ эльбэнэ, таалана, ехэ удаан харан гайхана, тиигээд Дондогтоо һарбайжа:
    – Хүбүүмни, ахашни бэшэг бэшэбэ, уншадаа. Шангаар унша
    Дахин дахин дабтуулна.
    – Зай, Дондогни, ахадаа бэшэг һуужа бэшэ. Дайсанаа бута сохигты гэ, Бурхамнай туһалха байха!.
 
    Ахын бэшэһэн бэшэгүүды
    Арай шамай гаргахаб.
    Ээрсэг нооһоо орхинхой,
    Эжым намаяа шагнаха.
    Сэрэгэй богони бэшэгүүды
    Сээжэлдэтэрээ хадуужа,
    Урдаа бариһан хуудаһаяа
    Уншангүйгөөр хэлэхэдэм,
    Дахин дахин дабтуулжа,
    Хүхин хүхин һуудаг һэн.
     
    Туулган хара тэнгэритэй
    Түймэр дайнай дайдаһаа
    Налгай дулаан бэшэгүүдтээ
    Намаяа дурсан һурахадаш,
    Олиггүйгөөр урмашан
    Омогорхожо ябадаг һэм.
    Харюу бэшэн тухашаржа,
    Хахад үдэрөө барадаг һэм.
 
    Баһал Улзытуевтэнэй гэр байра соохи.
    Дугарма эжы:
    – Дайн баруун тээшээ ороо гэлсэнэ, дайсанаа манай сэрэгүүд ходоро үлдэжэ байна ха. Ехэл һайн юумэн дуулдана даа. Үгы, теэд, ахайшни юундэ бэшэгээ бэшэхэеэ болишобоб, һанаамни зобошобо. Дондог, дэрэвэн ошожо үзэлшэ эхэнэртэ үзүүлэе, ябая. Мүнгэ үгы хадаа, нэгэ улхан орооһо абаад ябая, нооһоёо абая. Зай, ябая.
 
    Дүшэн табан оной
    Дүлэтэ тэрэ хабар
    Берлин шадарай фронтоһоо
    Бэшэгүүд гэнтэ таһалдан,
    Тэмдэг дохёо хүлеэжэ,
    Тэсэжэ ядаад хоюулан
    Улха орооһо туулмаглан,
    Урда тосхон ошобобди.
    Үзэл үзэдэг хүгшөөдэй
    Үхэл тухай дурдаагүй
    Бура хаартаа буулгажа:
    Бусахань, гэбэ удаагүй.
    Шабгансада этигэжэ,
    Шангаар бэеэ барибабди.
    Этигэл дүүрэн сэдьхэжэ,
    Эжытэеэ харибабди.
 
    Автор:
    …Нажарай дуулим үглөөгүүр
    Наранай гараа үдыдэ
    Аяга сайга гудамхяад,
    Ажалдаа гарахаа байтарнай
    Үүдэн гэнтэ сэлигдээд,
    Орожо ерээ бэлэйлши.
    Зүүдэн мэтээр үзэгдөөд,
    Зогсожо байгаа бэлэйлши.
 
    Тайзан дээрэ Улзытуевтэнэй гэр байра соохи. Үүдэн тайлдажа, Тогоошо Улзытуев орожо ерэнэ, нэгэ заахан рюкзактай, хуушан шинельтэй, малгайтай, гимнастеркотой, сабхитай. Тархияа уяһан, таяг тулаһан.
 
    Дугарма эжы: «Хүбүүмни, хүбүүмни! Бурхан һайндаа, бурхан хараа!»
 
    Дондог: «Ахай, ахай, ура, ура!»
 
    2-3 хүбүүд ороно гарана. Доржо, Петя, Володя хүршэнэр ороно, уулзана, гарнуудаа барилсана, тэбэрилдэнэ.
 
    Эжы:
    – Бүтид, яагаа һаймши, үү, зөөхэй асараа гүш, һуугыш, Хандасу, юун гоё халааша баряад асараабши. Үү, Дуня! Заходи. Огурцы, помидоры принесла, садись, садись! Митаамнай мёд асараа! Булта һуугты, сай уугты!
 
    Шагдарай Доржо гүйгөөд ороно, бидон баринхай.
    Эжы: «Доржо, бэрхэш даа, Улаан-Хадынгаа аршаан асарба гүш?!»
 
    Тогоошо: Доржо, шамдаа значок шамдаа үгэнэб, бэрхэ болохош даа. (Значогоо зүүлгэнэ)
 
    Автор:
    Аглаг дайдынш агаар,
    Аршаанта нютагай уһан
    Али болохо эмүүдһээ
    Ашатай туһатай байгаа гү,
    Хараха дуулахаар муушагхан
    Хахад бэетэй бусаһан аад,
    Баруун дайнайш шарханууд
    Бараг шахуу бүтүүрбэ.
    Хүүен шууян ерэһэн
    Хүхын дуута хабар,
    Бургааһанай гүлгэлһэн
    Буурал тэрэ үдэр,
    Галин-гулин ганганаһаар,
    Галуу нугаһанай бусахые,
    Яргайта жалгаар тэрэнгиин
    Ягаан дүлөөр носохые
    Харан харан баясажа,
    Хараа нюдэнш ошотобо.
    Шагнан шагнан уяржа,
    Шарайш һэргэн хубилба.
    Дуугай аалин зогсожо,
    Дуулим дайдаа шэртэхэдэш,
    Удаан һанаа алдажа,
    Удаан юушьеб шэбшэхэдэш,
    Абяагүйхэн хажуудаш
    Амяа даран байдаг һэм.
    Шашаг үгөөр хашараажа,
    Шархыш дайрахаа айдаг һэм.
 
 
    Тайзан дээрэ Улзытуевтэнэй гэр байра соохи. Дондог ахынгаа хажууда абяа аниргүй байна, хайрлана хэбэртэй, эльбэнэ. Тогоошо сонходо зогсоно, бодолгото болонхой. Эжынь нооһоёо ээрэжэ һуутараа:
    – Сайгаа шанахам даа, хүбүүн» – гэнэ.
 
    Үүдэн тайлдажа 3-4 солдат хубсаһатай хүнүүд орожо ерэбэ.
 
    Тогоошо: Оо, Дондогни, амар мэндэ! Цырен ахай, сайн байна! Доржо ахай, сайн!
 
    Дугарма эжы: «Хүбүүд, һуугты, һуугты, сай уугты».
 
    Булта столдо һууна, архи аягална.
 
    Автор:
    Үетэнөөрөө сугларжа,
    Үгэеэ нэгэдэн һуухадатнай,
    Үер шэнгеэр нарьяжа,
    Үүрэй сайтар һуухадатнай,
    Хариин хүйтэн дайдада
    Халуун амяа орхиһон
    Ууган нүхэдөө дурдажа,
    Уяран нэрлэн һуухадатнай,
    Шуһата ехэ байлдаанай
    Шуурган замай гал мүрнүүд,
    Түмэн үхэлөөр долгисоһон
    Түргэн уһата гол мүрэнүүд
    Утаан сооһоо улаабхин,
    Уняартахадал гэдэг һэн.
    Үхибүүн хонгор зүүдэндэм
    Үзэгдэхэдэл гэдэг һэн.
 
    Тогоошо: «Цырен аха, тандаа үгэ үгэнэбди».
 
    Цырен бодоно.
 
    Цырен: «Зай, нүхэд, хархис фашистые бута сохижо, нютагаа бусаад байхадаа, тандаа, эжынэр, доро дохинобди. Энээнһээ хойшо Эхэ орондомной дайсан орохоео болёо! Эхэ оронойнгоо эрхэ сүлөөгэй түлөө шэн зоригтойгоор залуу наһаяа гамнангүй, хатуу байлдаанда ами наһаяа үгэһэн манай нютагай баатарнуудые нэрлэе: ФИО
 
    Дайнда унаһан сэрэгшэдэй список уншана автор.
    Экран дээрэ проектороор Мүнхэ зулын фотозураг гарана.
    Дайнай сэрэгшэдэй нэрэнүүд, дайнда унаһан батарнуудай нэрэнүүд, хотон бүхэнэй түүхын дэбтэрэй ёһоор найруулхада болоно.
 
    Зал руу: Нүхэдэйнгөө түлөө хүл дээрээ бодожо, гашуудалта сагта зогсое, булта бодое!»
 
    Солдадууд бодоод, хундагаяа барина. Зал соохи зон бодоно.
 
    Тогоошо: Зай, нүхэдэйнгөө мүнхэ дурасхаалда духаряагаа бария!
 
    Абъяастай шангаар автор:
    Тэрэ гэһээр зүрхэндөө
    Тэмсэл зориг бэдэрээ һэм.
    Арюун һайхан сэдьхэдэйнь
    Агуу байһыень мэдэрээ һэм.
    Дэлхэй түбиин үнсэг дээр
    Дээрмэшэн бүгэды һүрдөөһэн
    Шэн зоригто ахайнарайнгаа
    Шэүүн хубида һүгэдөө һэм.
 
    Солдадууд тээшээ хараад автор үбдэг дээрээ бууна.
 
    Зүжэгэй автор Н. Цыденжаповагай хандалга:
    Үхибүүд, хүндэтэ манай залуушуул! Агууехэ эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай сэрэгшэд тухай энэ багахан зураглал уншаад, хараад байхадатнай, би танда ойлгуулха гэнэб: Энэ дэлхэйн гүн сэдьхэлтэнэй нэгэн, манай буряад арадай һанаха байха хүбүүдэй нэгэн, уран зохёолшон Дондок Аюшеевич Улзытуев энээхэн шүлэг-поэмэ «Аханартаа» эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда зорюулжа бэшэһэн юм.
    Энэ дайнда хори гаран миллион зон хюдагдаһан байна. Эдэ зомной булта эхэ эсэгэнэртэй байгаа ха юм даа. Эхэ эсэгэнэрынь ямар ехэ наһанай гашуудалда ороо гээшэб? Эдэ зомной булта наһанай нүхэртэй, инаг ханитай байгаа. Теэд тэдэниинь ямар ехэ зүрхэнэй гуниглалда орооб даа? Үри үхибүүдынь үншэн хэнзэ боложо ямараар туляаб?
    Дайнай болоһон газарта байрагүй болоһон зон ямараар зобооб? Байһан, һуурижаһан, нютагжаһан газарһаа үлдүүлжэ, юун гэһэн ехээр төөрёоб, тэнээб, бэе бэеэ гээгээб? Ямар ехэ хохидол хамтын зөөридэ хэгдээб?
    Һүүлдэнь дайнай инвалидууд тус мэсэ гэмтэһэн, шархатаһан, үлгэ һалга болоо һэмнэй. Зариманиинь үйлсын захаар нилээн олон жэл соо һуухадань, хүн мүнгэ хаядаг байгаа, зарим зон һанаа алдаад, шуухираад, нюдэнүүд руунь хаража шададаггүй бэлэй. Хүнэй нюдэн халтирдаг байгаа. Энээн тухай хэлэжэ барашагүй, тооложо хэмжэшэгүй, мартажа болохогүйл даа!
    Зай, үхибүүдни! Сэдьхэлээ табижа, анхаржа, наһатай болоһон зоноо хүндэлжэ, энэ зураглал һайнаар харуулжа байгты, 65 жэлэй ойн баяр болохонь ха юм даа. Харин хотон соо 1-2 дайнай ветеран үлөөд байна – эдэмнэй шэн зоригтой, баатар совет сэрэгшэднай ха юм. Бүмбэрсэг алтан дэлхэй дээрэмнэй дайн дажар бэшэ бү болог лэ! Һургуулидаа һайн һуража, эрхим хүнүүд бологты!
 
    Зүжэгтэ харуулагдаһан нэрэнүүдые һэлгэхэдэ болоно.