Цыденжапова Саяна Ширапнимбуевна,
Хэжэнгын аймагай Могсохоной дунда һургуули
 
Темэ: «БАЙГААЛИЯА ХАМГААЛАЯ!»
 
Хэшээлэй зорилго: Һурагшадай үгын баялигые элбэгжүүлхэ; түрэһэн нютагаа, түрэл байгаалияа, Байгал далайгаа гамнаха, аршалха, арьбадхаха эрмэлзэл хүмүүжүүлхэ.
Хэрэгсэлнүүд: Карточканууд, толи. Текст дээрэ хүдэлхэ һануулга.
Дэлхэйн шэмэг – үнгын ургаса,
Сэсэг тэрэ тушаа бү таһалыт,
Үрэ жэмэсыень эдеэшүүлжэ,
Үргэн дайдадаа тараагыт, сасыт!
 
Хэшээлэй ябаса
I.Эмхидхэлэй үе
II. Гэрэй даабари шалгалга
Гэртээ текст дээрэ хүдэлөөд ерэхэ даабари үгтэһэн байгаа. Текстын түсэб табиха, өөрын һанамжа бэшээд ерэхэ ёһотой байгаат. Текстэдэ нэрэ хэн һанааб, хэлэжэ үгэгты.
Текстын нэрэ:
1.Ган гасуурай хойшолон
2. Малай хүндэ үбэлжөөн
— Саашань һануулгын ёһоор хүдэлэе. Ойлгогдоогүй үгэнүүд байна гү?
Зэбэрдэһэ, зуд.
— Толи соо оложо, дэбтэртээ бэшэгты.
— Эдэ үгэнүүдые ород хэлэн дээрэ оршуулагты.
— Ямар уран арга хэрэглэгдэнхэйб?
— Адха үбһэн.
Мүнөө өөрынгөө һанамжа уншажа үгэгты.
1.  ....                                                 
2.  ....                                                 
 
III. Шэнэ темэ: (хүн бүхэндэ текст үгтэнхэй, анхаралтайгаар шагнагты)
Багша уранаар уншана.
· Текстын гол удха юун тухайб? Автор энэ текст соо юун гэжэ хэлэхэеэ һананаб гэжэ бодомжологты. Һурагшад аман соогоо уншана.
· Гол удха элирүүлэгты.
· Гол бодолынь юун тухайб?
 
Түсэб табилга
 
1. Байгаали хамгаалгын ажал ябуулга тухай
Таанар хайшан гэжэ байгаалияа хамгаалха ёһотойбта, өөрынгөө ямар хубита оруулха гээшэбта?
 
2. Байгаалида хохидол үзүүлнэ
Юундэ энэ хэһэг байгаалида хохидол үзүүлнэ гэжэ нэрлээ гээшэбибди? Совет засагай үедэ эды олон фабрика, заводууд, үйлэдбэриин комбинадууд бии болоһон байна. Нэгэ талаһаа республикамнай экономикын талаар хүгжэжэ байна – энэ һайжаралга болоно бшуу даа.
Нүгөө талаһаа, олон тоото предприятинууд сэбэрлэгдээгүй уһаяа уһа гол руу урдахуулна, агаар бузарлана гээшэ – энэ муунь болоно. Тэрэ тоодо олон автомашинанууд бии болонхой, хүн зон бог шоройгоо тала дайдаар хаяна.
 
3. Байгал далай – дэлхэйн зэндэмэни
 
1996 ондо ЮНЕСКО-ын конвенциин шиидхэбэреэр алдарта манай Байгал далай бүхэдэлхэйн нөөсэ баялиг гэжэ соносхогдоо. Ямар ушарһаа иимэ шиидхэбэри абтааб? Байгал далай дэлхэйн эгээл үнинэй нуурнуудай нэгэн. Байгал далайда бүхэдэлхэйн 20% дээдэ шанартай, дабһагүй уһан оршоно. Нангин далаймнай дэлхэйн соёлой болон байгаалиин нөөсэ баялиг гэжэ тоологдоно.
 
Бүхэдэлхэйн нөөсэ баялигта 300 гаран соёлой ба байгаалиин хүшөөнүүд оронхой. Жэшээнь, Египедэй пирамиданууд, Йеллостоунска парк, Энэдхэг гүрэнэй Тадж-Махал, Версалиин ордон, Росси гүрэнэй Коми Республикын экологическа арюун ой тайга г.м. Тэдэнэй тоодо манай Байгал далай оронхой.
 
«Дэлхэйн соёлой ба байгаалиин нөөсэ баялиг хамгаалха тухай» ЮНЕСКО-ын конвенци 1972 ондо ООН-ой Генеральна Ассамблейн зарлигаар баталан абтаһан юм. Энэ документдэ 136 гүрэн гараа табиһан байдаг. Манай республикын саашанхи экономическа хүгжэлтэ Байгал далайтай нягта холбоотой. Байгал далай хадаа хүнэй сэдьхэл баясуулха, ухаа гэгээрүүлхэ шэдитэй, тиимэһээ далайгаа бузарлангүй хамгаалха, саашадаа һалбаран хүгжүүлхэ гээшэ шухала асуудалнуудай нэгэн болоно.
Буддын шажанай һургаал, ёһо заншал. Энэ хуби соо Мантатов юундэ иигэжэ хэлэнэб? (Һурагшад харюусана).
 
4. “Байгаалияа хамгаалая” гэһэн текстээр хүдэлмэри.
 
Байгаалияа хамгаалая
 
Ургамал ногоо, уһа голнуудые, ан амитадые хамгаалха хүдэлмэри мүнөө һайжаруулагдаагүй һаа, бидэ аша гушанартаа юушье үлөөхэгүйбди. Үдэр хоногой ошохо бүри уһа голнууд руу промышленностьда хэрэглэгдэһэн химическэ бодосуудтай уһан бүри ехээр хаягдана, модон хайра гамгүйгөөр отологдоно, ан амитан хюдагдана.
 
Манай Буряад Республикын промышленнэ предприятинууд, тэрэ тоодо фабрика заводууд, автобазанууд болон бусад, Сэлэнгэ, Үдэ руу һайса сэбэрлэгдээгүй химическэ бодосуудтай уһа хаяжа, түрэл байгаалидаа аргагүй ехэ хохидол үзүүлнэ бшуу. Республикымнай түб Улаан-Үдэ – Сибириин эгээл муухай агаартай хотонуудай нэгэниинь гэжэ тоологдоно. Энэ бүхы предприятинуудай коллективүүд ганса Сэлэнгэ, Үдые бузарлана бэшэ, харин тунгалаг сэбэр уһатай Байгал далайгаа бузарлана.
 
Байгал далай – дэлхэйн баялигуудай нэгэн гэжэ тоологдоно: тэрэнэй уһан соо амитай, амигүй нюуса дараан гэжэ барагдашагүй, тиигэбэшье тэрэниие хамгаалха олон арганууд ехэ байгуулагданагүй. Хэнэйшье мэдэһээр, бидэ мүнөө дэлгүүрэй харилсаанда орожо, зүдэржэ байнабди. Арай шамай гаргаһан продукцияа худалдаха аргагүй болоһон завод, фабриканууд хуушарһан уһа сэбэрлэхэ түхеэрэлгэнүүдээ шэнэлхэһээ байтагай, хүдэлмэришэдтөө салингыньшье түлэхэ аргагүй болоод һууна ха юм.
 
Бидэнэй байгаалияа хамгаалаагүй һаа, хэдэн жэлэй үнгэрөөд байхада, ууха сэбэр уһан, амилха һайхан агаар олдохоёо болёод байхал даа. «Оршон тойронхи байгаалияа хамгаалха асуудал Буддын Суртаал номнолтой нягта холбоотой», – гэжэ профессор В. Мантатов тодорхойлһон байна.
 
Буддын шажанай һургаал: модо хэмһээ ехээр отолхогүй, газар онгилон малтахагүй, уһа бузарлажа, сагаан эдеэ адхахагүй эдэ бүгэдэ һургаалые сахингүй, аргагүй нүгэл хэгдэнэ гээшэл даа. Элинсэг хулинсагуудайнгаа хирэ тооһогүй сэбэр агаар, арюун сэл хүхэ уһа дамжуулһандань баярлан, саашанхи үедөө тэрэ зандань үри хүүгэдтээ дамжуулая!
Эндэ юун тухай хэлэгдэнэб? Танай һанамжа.
 
Словарна хүдэлмэри:
“Бузарлана” гэһэн үгэдэ синонимуудые һанагты – гутааха, зутарааха, хирэтүүлхэ, муухай болгохо (загрязняют).
Дэлгүүрэй харилсаан                           
Дэлгүүр – юумэ худалдадаг газар (магазин, рынок). Һүүлшын үедэ энэ үгэ дэлгэрэнгыгээр хэрэглэгдэдэг (рыночная экономика).
Суртаал номнол – учение.
–Һүүлшын мэдүүлэл харагты. Энэ мэдүүлэл соо ямар хуушарһан үгэ байнаб? Элинсэг хулинсаг (уг гарбал).
– Уран арга ологты. Хирэ тооһогүй – эпитет. Хирэ тооһогүй юун байдаг бэ?
– Таанар энэ текст уншаад байхадаа юун гэжэ һананабта? Танда ямар һанал бодол түрэнэб?
– Энэ статья 1994 ондо «Буряад үнэн» газетэдэ хэблэгдэһэн байна. Аяар 10 жэл үнгэрөөд байхада байгаалияа хамгаалха талаар ямар ажал ябуулганууд хэгдэнэ гэжэ һананат?
(Һурагшад харюусана…)
 
Тобшолол
— Худан голнай ехэ бага болоо гэнэт. Тиимэ даа. Таанарайл эжы абанар үшөө 30-аад жэлэй саана Худанаа зубшажа модо урдахуулдаг байгаа (сплав). Худан голнай ехэ гүнзэгы, үргэн байһан юм. Юундэ мүнөө иимэ бага болоо гээшэб?
— Бидэ өөһэдөөл гэмтэйбди, байгаалидаа хайра гамгүйгөөр ханданабди, модо ехээр отолнобди. Тиигэбэшье, нэгэ зарим зон бүлэеэ тэжээхэ гэжэ оролдоно, зариманиинь баяжана, хулгайгаар модо ехээр отолно.
— Байгаалияа хамгаалхын түлөө ямар ажал ябуулха хэрэгтэйб? Юундэ?
— Мүнөө тобшолол хэе. Мэдэгмаа таанарта нэгэ шүлэг уншажа үгэхэнь.
Газар дэлхэймнай хүндөөр амилна
Газаа досоогүй үбшэн хүрэшөө гү?
Гасаланта хүшэр байдалдаа ядана
Гомдолой нулимса адхан уйлана гү?
Гамнахые мэдэхэгүй хүнүүд бидэ
Гансахан өөрыгөө харанал хабди,
Галта техникээр гам хайрагүй
Газараа гэмтээн хорлонол хабди.
 
Хороор түргэдхэһэн «баян» ургасань
Хоолойдо тогтоод ошохоо болихол.
Харлажа дэлхэймнай шэгээ алдаад,
Халаглаха саг хэзээб даа ерэхэл.
Хожомоо һууха үри хүүгэдтээ
Хосорол гажарал бүүхэн түхеэрэел.
    Хүльбэрмэ һайхан хүрьһэтэ газараа
Хүхэ тэнгэриеэ хүндэлжэ арюудхаял.
 
Үни сагһаа буряад хүнэй
Гуталай үзүүр өөдөө харанги.
Үдьхэлэн ойлгомторгүй газараа гэмтээжэ
Үбдэхөөхэш болгоодог байһан ха юм.
Байгыт, нүхэд, бодожо үзэел!
Байдалай тэнсүүри бү алдаял!
Буряадхан арадайнгаа нангин гуримые
Бултадаа ойлгожо сахихые оролдоёл!
Байгаалияа хамгаалая!
 
1.      
Орон нютагайнгаа ой модо,
Уһа булаг, ан гүрөөл, жэгүүртэ шубуудые
Хамгаалыт, үдхыт!
2.      
Дэлхэйн шэмэг – үнгын ургаса,
Сэсэг тэрэ тушаа бү таһалыт,
Үрэ жэмэсыень эдеэшүүлжэ,
Үргэн дайдадаа тараагыт, сасыт!
3.      
Нютаг нугын шэмэг болонхой
Ой модоёо улам ургуулжа,
Гал түймэрһөө, ган гасуурһаа,
Хамгаалан, ойн хатаһан модо
Түүбэрилэн отолжо сэбэрлээд,
Байгаалиин сэсэрлиг болгыт!
4.                  
Газаагуураа үнгын модо ургуулжа,
Үзэсхэлэн һайхан сэсэрлиг болгоод,
Үнгын шубуудай жэргэн дуулаха
Үймэхэ сэнгэлигэй газар болгыт!
 
— Бидэ, үхибүүд, байгаалияа хамгаалха ажал ябуулгаяа хаанаһаа эхилхэ хэрэгтэй гэжэ һананат?
—Зүб даа, нютаг нугаһаа, оршон тойронхи байгаалиһаа.
Тураасгайн тунгалаг уһан,
Тудхалта үндэр хада.
Талын үнгын сэсэгүүд
Түрэл нютаг Могсохом.
 
Гэрэй даабари:
«Байгаалияа хамгаалаял!» гэһэн найруулга бэшэхэ.