2.2. АЯЛГАНАЙ ИЛГАРАЛ

Аялган абяанууд үгүүлбэреэрээ гурбан янза байдаг: түргэн аялганууд – а, о, э, у, ү, и; удаан аялганууд – аа, оо, ээ, өө, уу, үү, ии, ы; дифтонгнууд – ай, ой, эй, уй, үй.

Түргэн аялгануудые нэгэ үзэгөөр тэмдэглэдэг (а, о, э г.м.), удаан аялгануудые хоёр үзэгөөр тэмдэглэдэг (аа, оо, ээ г.м.), дифтонгнуудые хоёр үзэгөөр тэмдэглэдэг (ай, ой, эй г.м.).

Түргэн аялганууд түргэнөөр, богонёор үгүүлэгдэдэг, удаан аялганууд удаанаар, утаар үгүүлэгдэдэг, дифтонгнууд хоёр ондоо аялгануудые ниилүүлэн үгүүлэгдэдэг.

Аялган абяанууд гараһан газараараа гурбан янза байдаг: хэлэнэй узуурай аялганууд – а, о, у, аа, оо, уу, ай, ой, уй; хэлэнэй үзүүрэй аялганууд – э, ү, ээ, өө, үү, эй, үй; хэлэнэй дундуурхи аялганууд – ы, и, ии.

Хэлэнэй узуурай аялгануудые үгүүлхэдэ, хэлэнэй хойгуурхи хубинь хабаадалсана, хэлэнэй үзүүрэй аялгануудые үгүүлхэдэ, хэлэнэй урдуурхи хубинь хабаадалсана, хэлэнэй дундуурхи абяануудые үгүүлхэдэ, хэлэнэй дундуурхи хубинь хабаадалсадаг.


Аялгануудай үгүүлбэреэрээ, гараһан газараараа болон эрэ, эмэ, эрсээрээ илгаралые хамталан харуулһан хүсэнэг

Аялганууд

Хэлэнэй

узуурай (эрэ)

Хэлэнэй

үзүүрэй (эмэ)

Хэлэнэй

дундуурхи (эрсэ)

түргэн

удаан

дифтонг

а, о, у, я, ё, ю

аа, оо, уу, яа, ёо, юу

ай, ой, уй

э, ү, е, ю

ээ, өө, үү, еэ, юу

эй, үй

и

ы, ии

-


Ажаглалта. Өө, ы үзэгүүд хододоо удаан аялганууд гэжэ тоологдоно: өөрөө, хөөрэ, зүгы, дугы. Зарим нютагта түргэн ө хэлэдэг болобошье, бэшэхэдээ, ү, э үзэгүүдые бэшэдэг: үндэгэн, үнгэрбэ, (уһан) хүрэхэ г.м.