6.3.5.1 ДЕЕПРИЧАСТНА ТҮЛЭБ

Гол үйлые дахаһан болон ушарлаһан туһалагша үйлэ үгые деепричасти гү, али нүхэсэл үйлэ гэнэ.

Деепричастинууд дахаһан болон ушарлаһан гэжэ хоёр бүлэг боложо хубаарна. Дахаһан деепричастинууд гол үйлэ тайлбарилан тодорхойлһон байха зуураа, холбоһон, ниилэһэн, илгаһан гэжэ илгарна. Ушарлаһан деепричастинууд гол болон бусад үйлэнүүдые тодорхойлон тайлбарилһан байха зуураа, мэдүүлэл соо аргын, байрын, сагай, зорилгын, хэмжээнэй, болзоогой г.м. ушарлагшанууд болон хэрэглэгдэнэ.

  1. Холбоһон деепричасти хадаа гол үйлэ яажа бэелүүлэгдэнэб гэжэ тодорхойлон тайлбарилһан удхатай. Залгалтануудынь ‑жа, ‑жэ, ‑жо: ябажа, ерэжэ, ошожо г.м.
  2. Ниилэһэн деепричасти хадаа туһалагша үйлэ гол үйлэтэеэ нэгэ доро бэелүүлэгдэнэ гэжэ тодорхойлон тайлбарилһан удхатай. Залгалтань ‑н: ябан, ерэн, ошон г.м.
  3. Илгаһан деепричасти хадаа гол үйлынгээ урда тээ бэелүүлэгдэһэн үйлэ болон байдал тодорхойлон тайлбарилһан удхатай. Залгалтануудынь ‑аад, ‑ээд, ‑оод: ябаад, ерээд, ошоод г.м.
  4. Болзоогой деепричасти хадаа гол үйлын урда тээ бэелүүлэгдэхэ зуураа, тэрэнэй болзоо болон аргые тодорхойлон тайлбарилһан удхатай. Залгалтануудынь ‑бал, ‑бэл, ‑бол: ябабал, ерэбэл, ошобол г.м.
  5. Хизаарлаһан деепричасти хадаа гол үйлын эхилхэ гү, али дүүрэхын урда тээ үнгэрхэ үйлэ болон байдал тодорхойлон тайлбарилһан удхатай. Залгалтануудынь: ‑тар, ‑тэр, ‑тор: ябатар, ерэтэр, ошотор г.м.
  6. Уридшалһан деепричасти хадаа үйлын бэелүүлэгдэһэнэй удаа ондоо үйлэ болон байдал болоһые тодорхойлон тайлбарилһан удхатай. Залгалтануудынь: ‑мсаар, ‑мсээр, ‑мсоор, ‑мсөөр: ябамсаар, ерэмсээр, ошомсоор, үргэмсөөр г.м.
  7. Удаалһан деепричасти хадаа үйлын бэелүүлэгдэхэ үедэ нүгөө үйлэ болон байдал эхилһые тодорхойлон тайлбарилһан удхатай. Залгалтануудынь ‑халаар, ‑хэлээр, ‑холоор, ‑хэлөөр: ябахалаар, ерэхэлээр, ошохолоор, үгэхэлөөр г.м.
  8. Үргэлжэлһэн деепричасти хадаа үйлын болоһон гү, али боложо байһан үедэ, удаадахи үйлэ болон байдал үргэлжэлһые тодорхойлон тайлбарилһан удхатай. Залгалтануудынь ‑һаар, ‑һээр, ‑һоор, ‑һөөр: ябаһаар, ерэһээр, ошоһоор, үгэһөөр г.м.
  9. Шэлэһэн деепричасти хадаа туһалагша үйлын орондо гол үйлэ бэелүүлэгдэһэниинь дээрэ гэһэн удхатай. Залгалтануудынь ‑нхаар: ябанхаар, ерэнхаар, ошонхаар г.м.
  10. Зуурандын деепричасти хадаа гол үйлэтэй суг бэелүүлэгдэдэг үйлэ болон байдал зааһан удхатай. Залгалтануудынь: ‑нгаа, ‑нгээ, ‑нгоо, ‑нгөө: ябангаа, ерэнгээ, ошонгоо, үгэнгөө г.м.
  11. Удаан аялганаар эхилһэн залгалта нэмэхэдэ, һууриин һүүлэй түргэн а, о, э, и аялганууд унадаг: яба – ябаад, бари – баряад, ерэ – ерээд, ошо – ошоод г.м.

    Деепричастинуудай залгалтын аялганууд һубарилай ёһоор бэшэгдэдэг. Гансал шэлэһэн деепричастиин залгалта ямаршье үгэдэ хододоо аа-тайгаар бэшэгдэдэг: ошонхаар, гүйнхаар, орхинхаар г.м.