7. СЭХЭ БОЛОН ӨӨРШЭЛЭН ХЭЛЭЛГЭ

Хүнэй хэлэhые нэгэшье хубилгангүй, тэрэ хэбээрнь дамжуулхые сэхэ хэлэлгэ гэнэ.
Байгуулгаараа сэхэ хэлэлгэ гурбан хубиhаа бүридэнэ: хүнэй хэлэһэн үгэнүүд, холболто, авторай үгэ. Холболтонууд гэжэ, гэһэн, гээд г.м. дуугархые тэмдэглэһэн үйлэ үгэнүүдээр гаргагдана. Жэшээнь: “Хэн үгэ хэлэхэб?” – гэжэ суглаа хүтэлбэрилэгшэ зондо хандана. (Ц.Дон).
Хүнэй хэлэһые өөрынгөө нюурһаа болгожо хубилгаад дамжуулхые өөршэлэн хэлэлгэ гэнэ. Жэшээнь: Суглаа хүтэлбэрилэгшэмнай зондоо хандан, үгэ хэн хэлэхэ байнаб гэжэ асууба. Суглаа хүтэлбэрилэгшэмнай зондо хандан, хэнэй үгэ хэлэхэ байһые асуун хандаба г.м. Эндэ ехэнхидээ дахалдаһан орёо мэдүүлэлээр өөршэлэн хэлэлгэ дамжуулдаг байбашье, ондоо олон аргаар хэлэжэ болохо байһыень харуулна.


1 .Шэнжэнь а) хүнэй хэлэһэниие хубилгангүй дамжуулга;
б) хүнэй хэлэһэниие хубилгажа дамжуулга.
2. Байгуулгань
а) Сэхэ хэлэлгэ
Хүнэй хэлэһэн үгэнүүд
+
гэжэ,
гэһэн гээд,
гэлдэжэ
г.м.холболтонууд
+
Авторай үгэ
б) Өөршэлэн хэлэлгэ
Нүхэсэл мэдүүлэл
+
гэжэ,
гэхэдэ,
гээд,
гэһэншүү г.м.холболто гү,
али холболто үгэнүүд
+
Шухала мэдүүлэл


Сэхэ хэлэлгые өөршэлэн хэлэлгэ болголго

Сэхэ хэлэлгые өөршэлэн хэлэлгэ болгоходоо, хүнэй хэлэһэн бодолой юрэнхы удха хубилгангүй, сэхэ хэлэлгэ соохи хандалга, аянгалһан үгэ г.м. орхижо, нүхэсэл мэдүүлэл болгонобди. Тиихэдэмнай сэхэ хэлэлгэ өөршэлэн хэлэлгэ хоёр иимэ илгаатай болоно:

а) Сэхэ хэлэлгэ авторай үгын урда, дунда болон һүүлдэ табигдаха байгаа һаань, өөршэлэн хэлэлгэ нүхэсэл мэдүүлэл боложо, шухала мэдүүлэлэйнгээ урда гү, али дунда табигдана.

б) Сэхэ хэлэлгэ хүнэй хэлэһэн үгэнүүдһээ, холболто болон авторай үгэһөө бүридэнэ, харин өөршэлэн хэлэлгэ нүхэсэл мэдүүлэл, холболто гү, али холболто үгэ, шухала мэдүүлэлһээ бүридэнэ.

в) Сэхэ хэлэлгэ нэгэ гү, али хэдэн амяараа мэдүүлэлһээ, тэрэ тоодо хандалга, оролто үгэ, аянгалһан үгэ г.м. үгэнүүдһээ бүридэнэ, харин өөршэлэн хэлэлгэ холболтонуудаар гү, али холболто үгэнүүдээр холболдоһон нүхэсэл болон шухала мэдүүлэлнүүдһээ бүридэнэ.

1. – Тай! Үгы, үнэхөөрөөшье, тэрэ брынзэ абаад, намда түрүүн үгөө һэн... – гэжэ Балжаа эхилэн алдатараа, гэнтэ һанал абажа зогсоно.
2. Тэрэ брынзэ абаад, намда түрүүн үгөө һэн гэжэ Балжаа эхилэн алдатараа, гэнтэ һанал абажа зогсоно.


Сэхэ хэлэлгын сэглэлтэнүүд

1. Сэхэ хэлэлгэ хашалта соо абтадаг: “Баярмаа ерээ”, – гэжэ Бата хэлэбэ.
2. Сэхэ хэлэлгэ авторай үгын хойно һаань, урдань дабхар сэг табиха: Бата хэлэбэ: “Баярмаа ерээ!”
3. Сэхэ хэлэлгын авторай үгын урда һаань, хойнонь таһалал гү, али шангадхалай, асуудалай тэмдэгүүдые, зурлаа “гэжэ” гэһэн холболтотойгоор табиха: “Баярмаа ерээ гү?” – гэжэ Бата асууба.
4. Сэхэ хэлэлгын авторай үгын дундань ороһон байгаа һаань, урда тээнь дабхар сэг табяад, хойнонь таһалал гү, али асуудалай, шангадхалай тэмдэгүүдые, тиигээд зурлаа табиха: Бата: “Баярмаа ерээ гү?” – гэжэ һураба.
5. Сэхэ хэлэлгын авторай үгын хоёр тээ ороо һаань, сэхэ хэлэлгын түрүүшын хубиин хойно таһалал зурлаа хоёрые табяад, хоёрдохи хубиинь урда зурлаа табижа: “Баярмаа ерээ ёһотой, – гэжэ Бата дуугарба, – теэд ши нюужа байнаш!”
6. Сэхэ хэлэлгын таһалдаһан газарта мэдүүлэлэй дүүрээ һаань, сэг, асууһан гү, али шангадхаһан тэмдэгэй удаа зурлаа, авторай үгын хойно дабхар сэг зурлаатай табиха: “Баярмаа ерээ! – гэжэ Бата хөөрэнэ: – Би үсэгэлдэр уулзаа һэм!”
7. Авторай үгэһөө эхилһэн сэхэ хэлэлгын таһалдаа һаань, мэдүүлэлһээ боложо, дабхар сэг зурлаатайгаар сэхэ хэлэлгын урдань, таһалал гү, али асуудалай, шангадхалай тэмдэгүүдынь зурлаатайгаар хойнонь табигдаха: “Баярмаа ерээл! – гэһэн аад: – Би үшөө уулзаагүйб”, – гэжэ дуугарна һэн.
Хоёр хүнэй нюурдалдан хөөрэлдөөн гү, али диалог сэхэ хэлэлгэһээ бүридэнэ, тиихэдээ хоёр янзаар табигдажа болохо.
а) Сэхэ хэлэлгэ хашалта соо абтаад, хоорондонь зурлаа табигдана: “Баярмаа ерээ гү?” – “Үшөө ерээгүй аабза” – “Хэзээ ерэхэ хаб?” – “Үды бэшэ гү?”
б) Сэхэ хэлэлгын шэнэ мүрһөө һаань, хашалта хэрэглэдэггүй.
– Баярмаа ерээ гү?
– Үшөө ерээгүй байна.
– Яаһан удаан болоно гээшэб?!
– Дүтэлөөл гэлсээ һэн.

Сэхэ хэлэлгэ бэшэшье һаа, ёгтолһон гү, али хүнэй хэлэһые тусхайлан дамжуулһан ушарта, хашалта хэрэглэдэг: Бата “барагби!” гэһэн янзын юумэ урдам ерээд, “шишье байгаа бэзэш даа” гэхэ һанаатай байба.
Сэхэ хэлэлгэ гээшэ ганса хүнэй хэлэһэн, дуугарһаниие тэмдэглэһэн байха ёһотой, харин һанаһан, бодоһон, сэдьхэһэн г.м. ушарта дахалдаһан орёо мэдүүлэлээр гү, али ондоо аргаар дамжуулха ёһотой. Халтад гэһэн ушарта хүнэй хэлээгүй юумые хашалта соо абажа бэшэһэнэй, элдэб сэглэлтын тэмдэгүүдээр нобшоруулһанай хэрэггүй.




Холбуулал

1. Ойлгомжо тэмдэглэдэг

2. Хоёр хубиһаа бүридэдэг:

Дулдыданги үгэ - Асуудал - Гол үгэ

3. Илгаань:

а) Сүлөө

Хонидоо ниилүүлэн

Тогтомол

Ганзага ниилүүлэн

б) Нэрэ холбуулал

Юум. н.
Түл. н.
Тоогой н.
Тэмд. н.

Үйлэ үгын:
Мэдүүлһэн түлэб
Хандаһан түлэб
Причастна түлэб
Деепричастна түлэб
Дайбар үгэ