8. НАЙРУУЛАЛ

Дүүрэһэн һанамжа тэмдэглэһэн нэгэ гү, али хэдэн мэдүүлэлнүүдэй бүридэлые найруулал гэнэ.
Хэлэн гээшэ хүнүүдэй хоорондоо абяата хэлэлгээр харилсахые нэрлэнэ. Хэлэлгээр хоорондоо харилсахадаа, бүхы хэлэхэ гэһэн юумэеэ нэгэ доро бултыень хэлэхэ аргагүй, харин һанаһанаа һубарюулан хэлэхэ ёһотой болоно. Түрүүн нэгэ юумэн тухай һанаһанаа нэгэ үгэ гү, али хэдэн мэдүүлэл, найруулал болгон хэлээд, саашань удаадахи юумэн тухай һанаһанаа удаа дараа һубарюулан, хэлэхэ гэһэн һаналнуудаа дүүргэтэрээ хэлэжэ, хэлэлгэеэ түгэсхэнэ.
Хоёр хүн хөөрэлдэхэдөө, хоюулаа нэгэ доро дуугаралсаха бэшэ, харин нэгэниинь түрүүн һаналаа һубарюулан хэлээд байхадань, нүгөөдэ хүниинь өөрынгөө һанамжа хэлэнэ г.м.
Хэлэлгэ гээшэмнай дүүрэһэн һанал тэмдэглэһэн нэгэ гү, али хэдэн мэдүүлэлнүүдһээ бүридэһэн найруулалнуудай һубарил болоно.
Жэшээнь:
Урдань, хаанта засагай үедэ энэ газарта түмэр харгы баригдаагүй, балархан саг байгаа.
Тиихэдэ Үдын город Шэтэ хоёрой хоорондо ехэ ехэ наймаашадай бараае мори тэргээр шэрэдэг байба. Энээниие хамбы ябажа байна гэжэ буряадууд хэлсэдэг байһан юм гэхэ.
Эдэ хамбышад соо залуушье хүнүүд, үбгэншье хүнүүд, хүнгэн олзодо дуратай наймаархуушье хүнүүд ябадаг юм һэн ха. Тэдэнэр хонолгоһоо үглөө бүри мордохо болоходоо, зай, хэн юумнай түрүүлхэб гэлдэжэ асуулсадаг байба. Тиихэдэ Ондорёон гэжэ олзо зөөриин хойноһоо шэшэржэ хабжаганажа ородог, наймаархуу һанаатай нарин хара хүн: “Би түрүүлхэб,” – гээд, хамагай урда мориёо хүллэжэ, харгыда орон ябажархидаг байгаа һэн ха. (Х.Намсараев).

Энэ хэлэлгэ гурбан найруулалһаа бүридэнэ, тиихэдээ нэгэшье мэдүүлэлһээ, олоншье мэдүүлэлнүүдһээ байна. Энэ гурбан найруулал соо гурбан ондоо һанал дамжуулагдана: урда саг тухай, хамбы тухай, нэгэ хамбышан тухай. Энээн дээрэһээ харахада, хэлэлгэ гээшэ энэ мэтэ дотороо олон багашье, ехэшье һанал дамжуулһан хубинуудһаа гү, али найруулалнуудһаа бүридэнэ.

Шэнжэнь:
а) удхаараа ямар нэгэн юумэн тухай һанамжа дамжуулһан;
б) түхэлөөрөө ганса гү, али хэдэн мэдүүлэлнүүдһээ бүридэһэн;
в) үгүүлбэреэрээ тусгаарлаһан – иимэ хэлэлгын һубарилай тусхай хубиие найруулал гэнэ.


Найруулалай байгуулга

Найруулалнуудай бүридэлдэ ороһон мэдүүлэлнүүд хоорондоо харилсаа байгуулхын тула элдэб арга хэрэглэнэ:
а) Удха болон үгүүлбэриин хүсөөр холболдоһон байна. Жэшээнь: Намар. Дулаан. Газаа һэрюухэн һэбшээн һэб-һаб гэнэ. Ехэ наартай саг байба.
б) Мэдүүлэл ехэнхидээ үйлэ үгын элдэб залгалтануудаар харилсаа тогтооһон байдаг. Жэшээнь: Амаралташье үнгэрбэ. Хүдэлмэриин саг эхилхэнь. Бэе нилээд һэргэнхэй. Ажалай хаһа оробо гэжэ досоо мэдэрнэ ха. Хамсыгаа шамаад, хам орохо саг болоо.
в) Мэдүүлэлнүүдэй хоорондохи харилсаан элдэб холболто болон холболто үгэнүүдэй хүсөөр тогтоогдоно. Жэшээнь: Энэ үедэ Бадан гүйлгэжэ ерээд, тэрэ бугуулитай хүнэй толгой руу ташуураараа буулгаба. Харин тэрэнь моринһоо унангүй, һэлмэеэ хуйһаань хард байса һугалаад, урдаһаань далагад гэбэ. Тиихэдэнь Бадан хажуу тээшээ халба һүрэн, бэеэ зайсуулжа, үшөө юун бологшо ааб гэжэ хүлеэнэ.
г) Энэ, тэрэ, иихэ, тиихэ, эды, тэды г.м. түлөөнэй үгэнүүд мэдүүлэлнүүдэй хоорондохи харилсаа тогтооно. Жэшээнь: Базар машинаараа хүрэжэ ерэнэ. Тэрэнэй хажууда Балдан, Дэжэдмаа, Цэпэлмаа гурбан һуунхай. Тэдэнь ехэл хүхюутэй, энеэдэтэй. Нааданһаа ерээ гээшэ аабза.

2. Байгуулгань:
а) удхаараа үгэ, холбуулал, дахуулал, мэдүүлэл болон найруулалнуудынь хабсаран, дүүрэһэн һанал дамжуулан нэгэдэһэн;
б) түхэлөөрөө энэ, тэрэ, иихэ, тиихэ, эды, тэды г.м. түлөөнэй үгэнүүдээр, тиигээд, тиихэдэнь, тиин г.м. элдэб холболто болон холболто үгэнүүдээр, үйлэ үгын мэдүүлһэн, хандаһан түлэбүүдээр харилсан холболдоһон;
в) үгүүлбэреэрээ нэгэдхүүлэн дүүргэһэн аялгатай байдаг.


Найруулалай илгарал

Найруулалнууд хэлэгдэһэн янзаараа гурбан янза болон илгардаг.
а) Хөөрэһэн найруулал гү, али юумэнэй болон үйлын хубилалта тухай юрэ мэдээсэһэн һанамжа тэмдэглэһэн удхатай байдаг.
б) Зураглаһан найруулал гү, али юумые болон үйлые хубилалтагүй байһан соонь харуулһан һанамжа тэмдэглэһэн удхатай байдаг.
в) Бодомжолһон найруулал гү, али юумэнэй болон үйлын зүрилдөө харуулһан һанамжа тэмдэглэһэн удхатай байдаг.

Хэлэлгэ гээшэ юрэ үйлэ гү, али байдалай хубилалта тухай, тэрэнэй нэгэ үедэ хубилалта тухай, тэрэнэй нэгэ үедэ хубилалтагүй байһан зураглал гү, али тэрэнэй хоорондохи зүрилдөөтэ байдал харуулһан найруулалнуудһаа хабсаран һубариһан мэдүүлэлнүүдһээ бүридэнэ.
Жэшээнь:
Раднын гэр соо хон жэн, бүрэнхышэг. Урдань үдэшэ бүри зулын гэрэлдэ һуужа байдаг бурхангуудынь мүнөө гунгарбаагайнгаа шэлэй саана харанхыгаар шобойлдожо һууна. Тиибэшье урдань сангай утаан баханатан мушхаржа, дабирхайлиг гашуубтар үнэрөөр гэрыень дүүргэжэ байна.
– Яагаашье бэрхэ саг болобо гээшэб, лама... гоншог сүм!.. Хэзээ нэгэ амар жаргал ерэхэ юм? – гэжэ Раднын һамган Дулгар гэдэг гэмэрһээр бодожо, аляаһа батаганын зутарааһан соохор шара гуулин лаампа дотороо харшиин хээд, хоёр зуруул зуража унтараагаад, гурбадахияа зурахадаа носообо.
– Юугээр ядажа байнабта? Бүхэли һүниндөө Дабаатанай хониной арһа элдэжэ һуухаа болиходоо зобобо гээшэ гүт? Иигээд һаяар хамтын столовотой болохобди, тиихэдээ сай мяхаашье шанаха хүдэлмэригүй болохош, – гэжэ тэндэ байһан Янжамын дугархада,
– Нүхэр, намайе бү һурга. Эсэгэшнишье юумэ хэлээгүй юм, байһаар ши һургаха болобо гүш, бү түргэдэ... Үгы, үхин, тэрэ нооһоо ээрэхэгүй, баһа хайшаа ошобо гээшэбши?
– Коммунынгаа улаан буланда ошоод ерэхэм: комсомолой суглаан бии һэн, – гээд, Янжамань яаралтайгаар пулаадаа боожо, бушуухан гарашаба.

Энэ хэлэлгэ гурбан найруулалһаа бүридэнэ.
а) Нэгэдэхинь Раднын гэр соохи байдалые зураглаһан найруулал.
б) Хоёрдохинь Дулгар хүгшэнэй шэнэ байдалай тогтоһондо һанаагаа зобон ядаралга тухай хөөрэһэн найруулал.
в) Гурбадахинь Янжама басаган Дулгар хүгшэн хоёрой хоорондохи зүрилдөөтэ тоосолдоон тухай бодомжолһон найруулал.




Холбуулал

1. Ойлгомжо тэмдэглэдэг

2. Хоёр хубиһаа бүридэдэг:

Дулдыданги үгэ - Асуудал - Гол үгэ

3. Илгаань:

а) Сүлөө

Хонидоо ниилүүлэн

Тогтомол

Ганзага ниилүүлэн

б) Нэрэ холбуулал

Юум. н.
Түл. н.
Тоогой н.
Тэмд. н.

Үйлэ үгын:
Мэдүүлһэн түлэб
Хандаһан түлэб
Причастна түлэб
Деепричастна түлэб
Дайбар үгэ