9. ХЭРЭГ ХҮТЭЛБЭРИ

Хүн түрэлтэн анхан 2,5 миллион жэлэй саадахи үедэ бусад амитадһаа илгаран, модо шулуу зэбсэг болгон, эдихэ, үмдэхэ хоол, хубсаһаяа олохын тула, ажал хэжэ эхилһэн гэхэ. Тэрэ  сагһаа эхилэн, хоорондоо харилсаха аман хэлэеэ хүгжөөжэ, һүүлэй 6 мянган жэлэй үедэ үзэг бэшэг зохёожо, аман хэлэнэй хажуугаар бэшэгэй хэлэ  хэрэглэжэ эхилһэн түүхэтэй. Бэшэгэй хэлэн  дээрэ түүхын, хуулиин зохёолой г.м. номуудые гаргахын хажуугаар, хэрэг хүтэлбэриин дансануудые бэшэдэг болоһон юм.

Буряадууд 1600 гаран онуудһаа эхилэн, ородой  хаанай албатан боложо, албанай түлбэри, татабари, хүдэлмэри г.м. хэхэ гү, али хааха ёһотой болоходоо, хэрэг хүтэлбэриин баримта бэшэг хуушан буряад хэлэ бэшэг дээрэ найруулдаг болоһон юм. Тиигэжэ 1931 он хүрэтэр хэрэг хүтэлбэри хуушан буряад хэлэ бэшэг дээрэ, саашадаа мүнөөнэй буряад хэлэ бэшэг дээрэ ябуулагдана.

Хэрэг хүтэлбэриин дансанууд иимэ байгуулгатай:

а) Гүрэнэй автономито республика болон тойрогуудай, хизаар болон можонуудай, нютагай зургаан болон захиргаануудай албан  тушаалтанай нэрээр хандалга.

б) Хандагша зургаан болон захиргаанай албан тушаалтанай  өөрынгөө зүгһөө нэрээ заалга.

в) Хандаһан хэрэгэй нэрэ.

г) Хандаһан хэрэгэйнь удхын найруулга.

д) Хандагша тушаалтанай гараа табилга.

е) Хандалга бэшэһэн он, һара, үдэр.

ж) Хандагша тушаалтанай тамгаа даралга.



ХУУШАН БУРЯАД ХЭЛЭ БЭШЭГ ДЭЭРЭ НАЙРУУЛАГДАҺАН

ДАНСАНУУД

Сааза

(указ)

Бүгэдэ оросой гүрэниие бариһан  тэрэ  ехэ  дээдэ  Императрица  2-дугаар  Екатерина хаанай сааза.

Захын зургаанһаа һургаалгүй сэрэгэй атаман, ашабагад отогой зайһан Бадма Хүхындэ.

Энэ жэлэй июниин 13-да энэ зургаанда Шэтэһээ тушааһан мэдээсэл үзэбэл, бүгэдөөр зүбшөөд, дасан  бариха зарлиг айладхаһан байна.  Мүнөө танай ашабагад отогой буряадһаа нютагай ойродо шэнэ эрхэ багатанай ёһоор дасан хүүлхэ бага мүргэлэй сүмэ барюулһан байнат. Һула газар тудажа ороһон Хэрээтэ горхоной зүүн бэедэ ном уншахын тула, тэрэнэй нүхэд урда хубаарилһан һургаалгүй сэрэгэй ламанар Ешэ Сүлтим Мүнхын, Лубсан Жимба Данжиганай тэдэнэй засагһаа гараад, тэдэнэй орондо подрос хадхаһан Шоно хүбүүн Убашын, Баяр Баясхаланай – тэдэниие тусгаар энэ зургаанда ябуулхыень 16-да хубаарилан хандуулаад тогтообо. Шинии мэдэһээр атаман Бадмын гуйһанда танай ашабагад отог дурдаһан хорёоной Хэрээтэдэшни дасан барихые  айладаһанда, мүн тэрэ газар хэндэшье эдлэлгүй, һула нютаг тула хэндэшье үгэнгүй бариха гэһэн мэдээгээр гуйһаниинь мэдэнэб. Мүн танай гуйлтые бүтээһэн ушар. Сүхын дасан танай нютагһаа холо  тула юрэ улад аад үбшэн зоболон олон һэн тула урда орохогүй мэтэ аад, ошожо болохогүйһээ холодоод байха тула, тэрэ ушарта ахалагша лама ноён Соржо Содбо Ясаранай тэрэ өөрын подпискада тэрэнэй туһада мүнөө үгэгүй зүб гэжэ тогтообо. Зүбтэйгээр тэрээндэ ном уншаха лама Бадмын шинии мэдэһэн лама сайд албата Лубсан Цогтомнай даана, хэрэм байха. Тэрэнэй туһалагша нүхэр байһан Хүнхын Сэрэнэй хасагуудһаа, Ешэ Сүлтим Мүнхын, Лубсан Жимба Данжиганай һураалгүй сэрэгэй хоолһоо болюулжа гарган баталба. Тэдэнэртэ  олоһон бэшэгдэһэн ушарые эндэхиин зургаанда мэдээгээр эльгээбэ. Мэдүүлһэн тэрэ зургаанда мэдэл болгон ламые даа лама хэргэмдэ баталан үгэхые үгэбэ. Лубсан  Сонтохоной тэрээни баталба. Лама хэргэмдэ тэдэ ехэ дээдэ императорициин саазаар тогтообо. Мэдээ Сэлэнгын воевод зургаанда сагаазаар эльгээбэ. Атаман Бадмында тэрэ ушарые мэдүүлхынь тула эльгээбэ.


Августын 20-ой үдэр 1769 он

Бодотодо: Барфоламей Яков. Саазада нэмэриин генерал майор кавалер Яков тамга дараба.

Канцелярист: Михаил Жуков.



  Ахалагша тайшаа Дамба Дугар Ринчину

  Анаагай зургаанһаа



Захяа

Сагаан отогой зайһан Бобоо Шээрэнэй, хүбдүүд отогой даамал Сандаг Багында ушарынь: мүнөө энэ Анаагай зургаанда үдэр бүри ябаха хэрэг олон болоһоной тула, эндэхи галзуудай үртөө болон дүтэ нютагай зоншье болон нааша саашаа ябаха улаа хүшэ хүрэхэеэ болиһон тула, мүнөө нютаг нютагһаа ээлжээгээр энэ зургаанда мори асаржа унахабди. Тиимэ тула та хоёр сайд энэ захяа хүргэһэнэй дары, олон зондо унахын тула аргагүй хүбдүүд сагаан хоёрһоо нэгэ нэгэ шэлэдэг моридые энэ һарын 17-ой үдэрһөө үнгэрэнгүй эльгээтүгэй гэжэ баталан захиба.


1793 оной зунай эхин һарын 11-эй үдэр 

Зайһан Доржи Замбалын



Титулярна советник зайһан

Мухуу Унаганайһаа

Зайһан Хүмбэ Үмүхүлэй танда ушарынь


  Ахалагша аба ноёнһоо мүнөө 1810 оной зунай дунда һарын 23-ай үдэр ерэһэн 234 тоото  тэмдэгтэ зарлиг үргэн хүлеэжэ үзэбэл ушарынь: ойн сагай землемер юһэдүгээр зэргын Терпичников гэгшэ май һарын 3-эй үдэр губернскэ зургаанай саарһаар сабшаланиие хэмжэхэ, баһа хүдөө  буряад уладай газар нютагые шалгажа илгажа, баһа заха хирэпүсти болгоной дистанциин  газарнуудые хэмжэхэ болоһон тула, манай 11  эсэгын нютаг газарай мужаа заажа үгэхын тула, нэгэ һайн хүниие  поверной үгэгты, баһа хүдэлмэриин улад хэрэгтэй болобол үгэхэт гэжэ бэшэһэн тула, та зайһан Үмүхүлэй тэрэ землемерэй ерэһэн дары манай гэртэһээ газарай  планиие абаад, мүн хүдэлмэриин уладые хэрэгтэй болоболни абалсажа, тэрэ  нойон землемер Терпичниковтэ поверной ябалсагты.


1810 оной зунай һүүл һарын 9-нэй үдэр


Надворной советник ахалагша Галсан Мардайн


Зарлиг

   Дархан Сахин Холхонойһоо. Зайһан Бобоо Шээрэнэй, бэшээшэ Дандар Сэржэхэнэй та хоёр сайднарта ушарынь:

  – Манай 11 эсэгын гушан дархан Хяагта ошожо дархалха болобобди. Тиимэ тула та тэндэһээ гурбан  һайн дархан хүниие үбэл намарай хубсаһатайгаар  шиидхээд, бэлэн хэжэ байгты. Дархан хүнүүд бии гэжэ үгытэй, үритэй һаань болохогүй. Дархан һүхэдэ дүйтэй аад, залуу һайн хүн хэрэгтэй байна. Ахалагша ноёмнай Хяагта хүрэтэр морилбо. Хяагта хүрөөд, тэндэһээнь зарлиг хэлэхэ юм. Энэ зарлигые хүлеэжэ абаад, танда эльгээхэбди.


1808 оной намарай эхин һарын 18-ай үдэр

Сахин Холхоной  Бэшээшэ Буянта Дайдахын

Сэлэнгын степной дүүмэһээ

Захиралга

Энээнэй ноён заседатель зайһан Самбил Дэлгэрэйдэ

Эндэ үндэр ёһото ноён Дээдэ-Үдын земскэ сүүдэй заседатель Березовскиин мартын 3-һаа 143 тоотоор Тарбагатайн волостиин Десятниковын деревниин таряашадай  гомдолнуудые эльгэлсэн захирһанииень хэрбэеэ гомдогшонор зүб болоболнь хангаад, намда хэрэгтэй саарһануудыень гэдэргэнь бусаан мэдүүлэгты гэһэн тушаа эндэхи дүүмэдэ шиидхэбэрилжэ, 2 ноён заседатель зайһан Дэлгэрэйдэ захирхань, энээниие абаһаар үзөөд, удааралгүй тэрэ нютагта хүргөөд, хэрбэеэ таряашадай гомдол зүбтэй болболнь, буряаднарые  нютаглахые хоритогой, үзэһэниие  гэдэргэ  бусаан мэдүүлтэгэй гэжэ бэшэбэ.


1830 оной мартын 1-эй үдэр.

Хориин степной дүүмэһээ


Захидал

  Галзуудай инородно управада


  Степной дүүмэ һахиха тушаалаар мэдэл даахын тухай амитанай тооё батадхан барихын тула, зайлашагүй хэрэгтэй дээрэ тооложо бэлдэхэ ушар. Дээдын тагаалалаар 1850 ондо болоһон үдэл ба тоосоһон эрэ эмын зоной 9-дүгээр ревизиин дүнһөө буулгабариие апрелиин 10 үдэрһөө нааша энэ дүүмэдэ тушаахадаа, дурдагша болзорһоо хожомдуулбал, хэн удаарагшадай түлэхэ гаргашаар зорюута ябуулагдаха болобо.


1851 оной мартын зургаан



Хориин степной дүүмэдэ

     Хориин  отогуудай нэгэ хэдэн родовойнарай

зоной добиорнойнарай

Гуйлга


  – Хориин степной дүүмэ манай мэдэлэй доторхи бүгэдэ магазинай үгэһэн үгөөдүйн нарин талхые тэрэнэй хамжаата зониинь дүүргэхэ шадалгүй байха тула, положениин ёһоор отогой  илгабаригүй магазин хабаата болгожо дүүргэхэ ёһотой гэжэ үйлэдбэрилһэн. Тиимын тула элирхэй эрхэгүй болбошье, бидэ добиорнойнарта соносхожо, тэрэ мэтэ дүүргэхэ ба мүн гуримаар хүрэнгэ эрихэ тушаа приговор гаргагдагһаниие зүбшөөжэ шадахагүй тула элирхэйлбэл, али магазинһаа ямар тоогой зондо тоологдоһон дүримые тэрэ зон али дүүргэхэ шадалгүй болоболынь, тэрэнэй анхан  уриһаламжын подпискань гар даабаридаа түрэлэй ахамадаар гэршэлүүлһэн байха тула, тэрэ үридэ гар даабари үзүүлээгүй бусад родовойн зон, тэрээнэй түлбэридэ хабаадаха ёһотой бэшэ бэзэ. Хэрбээ хуулитай  подписка абангүй үгтэһэн байбалшье, түлбэринь вахтерта хандаха ёһотой байһан, тэрэнэй шадалгүй болболшье, хабаатай отогой сайд гү, али зоноор түлэгдэхэ ёһотой юм.


1890 оной декабриин 20-ой үдэр

Галзуудай Худанай родовойн

зоной добёорной зайһан Доржи Баянай

Гар табигшад: Галзууд отогой

Хөөрхын родовойн добёорной Бадма Одоной зоной,  

Галзууд Табу родовойн зоной

добёорной Бадмацырен




Зүүн Харганын инородной управада

Хүргэлтэ

       Хориин степной дүүмэдэ

Энэ управын хэрэгһээ мэдэгдэлынь. Өөрын зоной 9-дэхи ревизиин степной спискэ-бэшэлгын 173-дахи номерто Буйду Булхуиин шэнэ хү Тэгши Буйдуиин 19 наһатай хүнэй алдагдаһаниие шалгалтаар  олдоһониие энэ управаар, энээнэй урда степной дүүмэ танда июниин 15-най үдэр 176 тоогоор хүргэхэдөө, мүн номерой Буйда Булхуиин 2-дохи хү Тэгши Дамбаин гэжэ нэрлэгдэжэ хүргэгдэһэн ушарые  элирхэйлбэл, 1-дэхи, эсэгэнь Буйда Булхуиин гэгшэ Дамба Буйду гэгдэһэн 2 нэрэтэй аад, 1839 оной бэшэлгын 188-дахи номероор Буйду Булхуиин  хүбүүниинь Галсан гэгшэ эцэгэһээ тусгаар 189-дэхи номероор Галсан Дамбаин  гэжэ бэшэгдэһэн байна.

Тэрэ тула ушарые энээгээр элирхэйлэн, степной дүүмэ таниие гуйха ушар дээрэ элирхэйлһэн эндүүрэлые анжаран айладхажа, энэ отогой зоной 9-дүгээр ревизиин бэшэлгэндэ  эндүүрһэн шэнэ хүниие, мүн ревизиин 173-дахи номерту Тэгши Буйдуиин 19 наһатай  гэжэ бэшэгдэхые өөрын ёһотой газарта зууршалан  хүргэжэ, харюу захиралта соносхожу болоосой.


1851 оной июлиин 22-ой үдэр. № 205.

Выборной Морхоногой

Выборной Цогтоин



Хэлсээ

1847 оной мартын 10-ай үдэр бидэ доро  гар табигшанар шэнэ хабсарһан һэнгэлдэр отогой бүгэдэ старшина буряаднартайгаа хэлэлсэһэн юумэн болбол, үнгэрэгшэ жэлдэ мэдүүлһэмнай: мүнөө ахамадта баталагдаһанай тулада, бидэ хоёр отогой буряаднар бүгэдөөр һайн зоригой сэдьхэлээр эблэжэ, зарим шүүлингэнэр гаргахые ахамадта айладхаһан болбошье, юрэ бүгэдэ суглаанда хэлэлсэхые зүбтэй дээрэ тооложо, урдын һэнгэлдэр отогто гулваа хэргэм даажа ябаһан Цандаг Ошогорой гэгшэ дахин энэ шэнэ отогто гулваа болохые зүбшэлдөөд, энэ гулваа Ошогорой гэгшиие урдань һайн шиидхэбэритэй, зондо  хашалтагүй аад, түбшэн аали зантай, албатанар бүгэдэ бидэниие амаржуулжа ябадаг һэн гэжэ элирхэйлһэн гар үргэлгөөр баталбабди.


1847 оной мартын 29-нэй үдэр.

Сэлэнгын степной дүүмэдэ

Ахалагша гулваа Сангцацабал Лэгдэнэй


Мэдүүлгэ


Юрөө Үрмын 2-дугаар хубиин байгша оной  цүүбэнэй арбан найман түхэриг табан мүнгые зорюута старшина Ботой  Аршинагаар тушаалгаад айладхаха ушар: дутаһан түхэриг 55 мүнгые сартуул поолой хасагай даамал Жаб Мүнхүргыни гаргаад, отогой старшина Сайнсог Ботоин гэгшэдтэ доёмхо тооложо, хэдэн та нэхэбэрилэтэр, старшина Ботоин гэгшэ намда доёмхо үгы, Мүнхүргындэ бии гэһэнээр тэрэ даамал Мүнхүргын болбол тодорхой доёмхотой аад лэ, минии нэхэбэридэ юумэ үгэнэгүй. Тэрэ дутууе илгаруулбал, 1828  онһоо нааша жэл жэлэй эхи сэнгэй мүнгэн һэлгэгдэжэ түлэгдэһээр мүнөө дутуу. Эхэ тоотонь 4 түхэриг мүнгэн. Энээнэй лагцаа 1829 он дотор 46 мүнгэнтэй хамта 4 түхэриг 55 мүнгые нэрэлэгшэ мүнгэн гээд, тэрээнһээ хүсэтэ хууляар мүнөө болоһон лагцаатай нэхэбэрилэн абажа, ехэ дээдын сангые дүүргэхые намда хуулиин туһа нэмэри үзүүлжэ айлдахые энээгээр гуйгаад, харюу гуйгша.


1830 оной сентябриин 3-да. Тоо 92.

Сангцацаба Лэгдэнэй



Абалгын гэршэлэлгэ


1856 оной ноябриин 1-эй үдэр. Дээдэ-Үдын округой Сэлэнгын степной дүүмын мэдэлэй 3-дугаар табангууд отогой бусатүрэлтэн.

Харгыстай нютагта хамтаржа, энэ абалгын саарһа хэжэ, мүн отогой гулваа Цэдэнэйдэ тушааха ушар: цонгоол отогой албата Данпил Дэлэгэй дүү Гомбожаб Цэдэбэй  эхэтэй эрэтэй хоёр дүүжэ, эхэнэрынь нэгэ дүүжэ. Эдэ ниитэ 3 дүүжэ эртэ эсэгэ үбгэһөө нааша манай нютагта һуулсаһанай ёһоор, манай 3-дугаар табангууд отогто орохо хүсэлэнтэй аад, өөрын отогһоо табигдаһанай ёһоор харшалангүй абанабди. Хэрбэеэ эдэнэй алба болон буса мүнгэ татабариие түлэхэ шадалгүй һаань бидэ өөрын бэеэр даажа абаха, баhашье тэдэнэй тарилан болон сабшаланай газарые өөрын нютагһаа дүүрэн үгэжэ хангахабди. Тэрэ тула энэ абулгын гэршэлгые отогой албатан гэршэлэлгэтэй, сангай тамга даралгатай үгэбэ. Тиин энээнэй һүүлдэ гар табигшад:

     Урданай гулваа зайһан старшина Бадма Хотогын гар табиба.

Албата Олбон Сэдэбын гар табиба.

Албата Годон Бадмын гар табиба.

Албата Зуби Аюшын гар табиба

Албата Цэрэн Годоной гар табиба.



  Сэлэнгын степной дүүмэдэ

Эблэлгэ

Ашабагад поолой 5-дугаар сотниин командир ноён 10-дугаар зэрэгэтэ Бадма Баяндында.

3-дугаар табангууд отогой гулваа Норбын рапортаар энэ дүүмын гуйһаниинь: манай нютагта  сүүбэндэ сабшаланииемнай болон десятник Намдагайн арадта дутуу байһан 40 түхэриг гаргашалһанай 2 түхэриг 40 мүнгэтэй, нитээр 42 түхэриг 40 мүнгые дурсагша десятник Намдагайһаа нэхэбэрилэн абажа, эдэ зоригуутатай тушаажа болоһой. Хэрбээ энээгээр ортоогүй һаа, магад дээдэ ахамадта айладхажа, хуулиин  хангалтые эринэбди. Тэрэ тула та үндэр ёһотодо энээгээр эблээд, харюуе хүлеэнэб.


1830 оной декабриин үдэр



Сэлэнгын степной дүүмэдэ

Хатагин отогой албата Цэрэнжаб Бабуугиин


Гомдол

Бидэ болбол атаган отогто хабаатай нютаг Ёнхорой нугада нютаглажа һуудагбди. Эндэ анхандаа, үни үнгэрһэн жэлнүүдтэ бодобол үбгэ элинсэгнай нютаглаһан байна. Тэрэ ёһоор бидэшье болобобди. Шадалай зэргээр үбэл зунай бэхилһэн буусатай аад, эндэхи зон малда хайратай һэн дээрэһээ өөрынгөө шадалаар хашажа, сабшалан ба таряаланай газар эдлэнэбди. Манай хатагин отогой албата зоной газар  нютаг адаг болобол заха шагааха модоной газар аад, алибаа сангай түлбэри түлэхэ ба ээлжээнэй  повинности бүтээхэ болоод, экономическиин талхые дүүргэхэхэдэ бага бэшэ  түбэглэгдэжэ, ашалангүй гарза үзэдэгбди. Тэрэ тула эндэхи дүүмые гуйха ушар дээрэхи ушарнуудые асаржа айладхамни хотон доторхи 6 дүүшэ эрэ 3 дүүшэ эхэнэртэй сүмөөрни хатагин отогһоо гаргажа, атаган отогто багтаан оруулжа болохо һэн болобо гү гэхэһээ гадна айладхаха ушар, эдэ   ушарнуудыемнай элирхэй мэдэгдэһээр тула, тэдэ отогнаруудай үгэнь табихые үгые, атаган отогой багтаажа абахые зүбшөөхэ бэзэ гэжэ найданабди. Энээн тушаа харюу зарлигые хүлеэнэбди.


1829 оной апрелиин 29-нэй № 395

Хатагин отогой албата Цэрэн Жаб Бабушын бэшэг

мэдэхэгүй тула гуйһанда  Цэцэнэй Намжилай гар

табиба. Энэ гомдолой хара сагааниин бэшэһэн

Цэцэрүн Намжалун




Сартуул отогой ахалагша шүүлингэ Банзарагса Гэниндашында

     Сартуул отогой зайһан Ванчик Шарын, урдын зайһан Намжил Бүтидэй, 1-дүгээр табангуудай старшина Цэгэцэн Гиндабайн



Тайлбари

Үндэр ёһото ноён Дээдэ Үдын земскэ сүүдэй дворянска заседатель Селихупов августын 20-ой үдэрһөө Сэлэнгын степной дүүмээр дамжуулан айладаһаниие соносоод, тэрэ тушаа айладхаха ушар: үнгэрһэн 1807 ондо буряад  Даша Дамбын нэгэ  сарые, мүн буряад албата Хурига Адисай, албатан Гарашник, Андрийан Духов – эдэнэй хулгайлһан энэ хэрэгые  шиидхэбэрилһэн тушаа  тайлбари элирүүлхэ тухай зарлиг байна. Иимэһээ энээгээр элирхэйлхэ ушар: албата Даша Дамбын 2 сар хулгай абтаһанһаа нэгыень албата Харига Адисай хэдэн таряашадтай хулгайлһан тула, энэ хэрэгые таряашанай сайднартай хамтаар мүшхэжэ шиидхэхын  тула, тэрэ сагта бүлэгэй старшина байгаад хойно хэтэрһэн Цэдэн Ханхарунтай бидэ 4 улас Баян Хуһанай  сборной избада хамтаржа мүшхэбэрилхэ сагта Адисын хэлэхэдээ, Дамбынай үгы бологшо сарнуудай нэгые хожом Шаринай деревниин таряашан Иван Хэрхичовой албата хэрээсниг – Андриян Яковтай туужа абаашаад, мүн селениин  таряашадтай Иван Людинай, Людинай Иван, Бериков Сергей Сечевой дүүтэй 1- дүгээр табангууд отогой Хэшэг Утабайн энэ улас Иван Людинай гэртэ алаад хубаажа эдиһэнээ элирхэйлһэн юм. Энээн тушаа таряашан зонһоо саарһаар мүшхэбэри абажа, тогтоол хэһэнгүй юм. Юуб гэхэдэ элирһэн хулгайн гэртэ саарһаар мүшхэхэ ёһогүй гэжэ старостнар Кузнецовой, Ревуйин болон старшина Бериковэй үнэмшүүлһэнээр, мүн тэдэнтэй хамтаар байжа, аман үгөөр  шиидхэн  таһалһанбди. Адалидхабал эзэн Дамбын хулгайлагша сарай сэн 60 түхэриг нэхэбэрилһэн болобошье, тэрэ сагай байһан сэнгые багсаажа, 50 түхэригээр сэгнээд, анхандаа узуур хүрэтэр ябаһанай гарша гэжэ 70 түхэриг нэхэһэн болобошье, холо ойро ябаһан болон ямар зүйлдэ гаргашалһаниие багсаажа, 30 түхэригые үреэд, үлэһэн 60 тэхэригтэй хамта 90 түхэригые элирһэн 9 хулгайшанаар адли түлүүлээд, бургааһаар һургагдаһан юм. Дамбын үгэхэ нэгэ сарай тухай мүшхэбэрилбэл, Адисайнь хулгайша нүхэрни албата Балсан Гоншогой гэжэ барижа байтараа урбажа, бодото нүхэдөө элирхэйлһэн тулада, сохом үнэн хэлээгүй болон бусад элдэб һаамуу үгэтэй һэн тула,  нэрлэгшэ сарай орые Адисайгаар  түлүүлээбди. Иимэһээ энэ тайлбари элирхэйлэн мэдүүлбэ.


1830 оной октябриин 13-най үдэр

Зайһан Ванчик Шариин  тула бэшээшэ

Цэдэб Цандагын гарынь табиба





Баргажанай степной дүүмэдэ

Зүбшэлгэ


Баргажанай степной дүүмын мэдэлэй буура отогой  буряаднарай бүгэдын суглаан дээрэ хэлсэһэмнай болбол главна тайшаа баталхые удал һуубад. 14-дүгээр зэргэтэ Сахаров Хамнайн гэгшые һунгажа, зонһоо нэгэ мянга найман зуун түхэриг ажалай саг мүнгөөр салинтай ахамадые 1845 ондо гуйһанда баталангүй, бусые һунгаха гэһэн бэлэй. Тэрэнэй хойно 1846 ондо мүн ноён Хамнайн гэгшые ахамадта гуйлта хүргэжэ, главна тайшаа баталха гуйлта хүргэһэн харюудамнай ноён Дээдэ-Үдын исправник бүгэдэ зондо баталжа болохгүй гэжэ соносхоод, Хамнайн бол заажа үгэһэн буса тайшаа изагуурта уласаар баталагты гэһэн юм. Тэрэнэй түлөө бидэ бүгэдөөр 1-дэхи зүй. Хамнайн хадаа буса изагууртанарһаа олон дахин үлүү изагуурта юм. 2-дохи зүй, орос монгол бэшэгтэй, хэрэг шиидхэхэдэ жүдхэмжэтэй юм. Урида хэрэг даажа ябахадаа, алагын ушарта маша һайн хамаадалга хэдэг бэлэй. Һайн ябадалтай. Энэ ушар дээрэһээ иимэ хүниие главна тайшаа оруулхые маша шухала дээрэ үзэжэ, сэхэ ноён генерал губернаторта  зоной гуйлта барижа, ноён Хамнайн гэгшые баталхые гуйха гэжэ тэрээндэ сохом Хамнайн һайн ябадалые ба туһые элирхэйлэн зүбшөөгөөд,  энэ Хамнайн бол урда зоной хэрэг даахадаа, һайн ябана бэзэ. Түбэгтэй тула  олзын доходые жэшээлбэл, манай ба байгуулгын талаар тарилга тэрэгүүтэн тэрэ мэтэ олзонуудһаа туһалхые 1800 түхэригэй хирэ хүртэлэ энээниие хамта дээрээшье ехэ гэнэгүйбди. Ушарынь энэ Хамнайн малда туһатай аад, туһалалга үгэхые улад, шадалтай  уладнар бүтүүлжэ байха ёһотой юм. Энээниие элирхэйлэн ахашадта гуйлта барихые зүбшөөгөөд, гарнуудаа табиба.


1847 оной
февралиин
20-ой үдэр
Парху Хорахуин
Баточа Хорахуин
Гүнтэб Тархаин
Божи Болодын
Габара Ботону
Бача Пархуин
Иван Илигсэйн
Илигсэй Мухану
Ахатай Мухану
Гунгбул Галшиин


Элирхэйлгэ

Баргажанай степной дүүмэдэ

Нэгэдэхи һэнгэлдэр отогой буряад Базар Тэхэнэйн би болбол бүгэдэ зониие зонхилһон хэрэг даахые выборээр мэдүүлһэндэнь, дээдэ ахамадай баталжа айлададаг болоходо, зарлигай ёһоор өөрын шадалай тэдыхэнээр байжа, ямаршье зарлигыень дүүргэжэ байхаб. Үнэнэй тулада өөрынгөө гарһаа энээгээр элирхэйлэн табигша.


1847 оной мартын 11-эй

Буряад Базар Тэхэнэйн гар табиба



Баргажанай степной дүүмэдэ

Айладхал

Нэгэдэхи һэнгэлдэр отогой гулваагай тушаал дааһан Ошор Хираханайһаа. Дээдэ Үдын округто баригдаһан хоёр мориной тула та дүүмын январиин 1-эй үдэртэ 1 тоотор бэшэһэнэй харюуда, мүн минии мэдэлэй буряаднарта һурагшалбал, мүн тиимэ жүһэтэй морин үгы болоһониие хэн хүндэ соносхобол үгы байна.


1859 оной январиин 25-най үдэр

Гулваагай хэрэгые шиидхэгшэ

Ошор Хараханай

Нюурай гуйлгаар бэшэһэн

албата Салан Сартын



Баргажанай степной дүүмэдэ

Найдалга


– Тэрэ степной дүүмын байгшын 11-эй 378 тоотоор айладхахань: родовойн суглаанда манай мэдэлэй буряаднарта хуулиин шүүлтэдэ ороһон нюур үгы. Дуугарха эрхэтэй нюурнууд 143 нюур бии. Степной дүүмын бүгэдын суглаанда байлгагшанар, үгтэһэн энэ 2-2 добёорнойнар 4 хүниие нэрлэбэл: 1-дэхи Цокто Санжиин, 2-дохи Хуриган Опониин, 3-дахи Эрэнцэ Будын, 4-дэхи Цэрэн Банушкын – эдэ добёорнойнорой приговорнуудые энэ урда онуудта тушаагдаһан болбол мүнөө энээнтэй хабсаруулан, степной дүүмэдэ тушаан айладханам.


1902 оной майн 21-эй үдэр № 90.

Гулваа Тангхайлын



Мүнөөнэй буряад хэлэ бэшэг дээрэ

найруулагдаһан дансанууд


Улаан-Үдын 1-дэхи дунда һургуулиин директорэй

орлогшо Б.П.Бадмаевта

 7-дохи “б” классай һурагша Дугарова Баярмаагай


МЭДҮҮЛГЭ


Шэтэ хотодо зарлагдаһан эдир аяншалагшадай суглаанда ошохо болоһон ушарһаа,  һуралсалһаамни 5 хоногоор (сентябриин 10-15-ай үдэрнүүдтэ) табихыетнай гуйнаб.


2004.09.07

Дугарова Б.



Буряадай гүрэнэй университедэй ректор С.В.Калмыковто

НГИ-иин 4-дэхи курсын оюутан Дондоков Санжын


Гуйлта

Гэр бүлын  шалтагаанаар Ахын аймаг ошохо хэрэг гараба. Тиимэһээ январь һарын 16-һаа 26 болотор һуралсалһаамни табиит гэһэн гуйлтыемни хаража үзыт.


2004.01.10.

Дондоков С.



Урилга

Хүндэтэ Булат Намдакович!

1991 оной июниин 8-да, үдэрэй 2 сагта Яруунын аймагай Нарһата тосхоной Соёлой байшан соо “Зандан Жуу” бурханай дуган бодхоохо зорилготойгоор Эгэтын дасанай зүблэл хүн зоной һайн дураараа мүнгэн зөөри суглуулга эмхидхэхэнь.

Энэ дэмбэрэлтэ хэрэгтэ  эдэбхитэйгээр хабаадалсахыетнай уряалнабди.


1991.02.28

Эмхидхэлэй комитет.



Гэршэлгэ

Би, Жанаев Даши-Нима Цыденович, эрхэтэн Жамбалов Цырен Дашиевичһаа зээлеэр үгтэһэн 1000 түхэриг (мянган түхэриг) мүнгэеэ бусаажа абаһан тухайгаа гэршэлжэ, гараа табинаб.


2003.05.07

Жанаев



Найдалга

Минии нэрэдэ ерэһэн юумые почтоһоо абаха гэжэ Сэлэнгын аймагай Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой гэшүүн нүхэр Цыденов Бата Содномовичто найдан даалганаб.


1987.06.05

Доржо Нимаев



Соносхол


Яруунын аймагай байгуулагдаһаар 75 жэлэй ойн баярай ёһолол 2002 оной сентябриин 13-14-дэ Нарһата тосхоной Аймагай соёлой байшанда болохонь.



Баяр ёһололой программа


Сентябриин 13


1) 11 сагта – аймагай баруун  хилэдэ айлшадые угтаха.

2) 14 сагта – Яруунын аймагай байгуулагдаһаар 75 жэлэй ойдо зорюулагдаһан баяр ёһололой суглаан.

3) Яруунын уран бэлигтэнэй лауреадуудай гала-концерт.


Сентябриин 14

1) 10 сагта – мори урилдаанай зунай тамирай хаһын хаалта.

2) Аймагай үзэсхэлэн, түүхэтэ газарнуудтай танилсаха.


Эмхидхэлэй комитет.


Үнэмшэлгэ

Нүхэр Базарон Балдан Бадмаевич хадаа Буряад Республикын һэдхүүлшэдэй холбооной  11-дэхи хуралай бодото түлөөлэгшэ болоно.


Хурал 1987 оной январиин 17-до, 10 сагта Улаан-Үдэ хотын Ербановай гудамжын 14-дэхи байшан соо нээгдэхэ.


Буряад Республикын һэдхүүлшэдэй холбооной захиргаан.


Буряадай гүрэнэй Д.Банзаровай нэрэмжэтэ

багшанарай институдай түүхэ-хэлэ бэшэгэй

факультедэй декан М.П.Хабаевта



Тайлбари бэшэг

Байгша оной январиин 20-һоо үбэлэйнгөө амаралтада гараад, Захааминай аймагай Санага нютагта ажаһуудаг түрэлхидтөө ошоо һэм. Амаралтымни сагай үнгэржэ  байхада, аймагай ажахынуудаар эбэртэ бодо малай  шүлхы үбшэн һүжэржэ, ветеринарна албанай дурадхалаар бүхы аймагта шанга гуримтай карантин табигдаа һэн. Февралиин 1-һээ 15 хүрэтэр аймагһаа хүн зоной гараха хорюултай байгаа. Энэ ушараар һуралсалһаа 6 үдэрөөр хожомдохо баатай болооб.

Эдэ бүгэдые элирхэйлһэн Санагын  сомоной зүблэлэй үнэмшэлгэ хабсаргалта болгоноб.


1964 оной февралиин 17

Факультедэй 2-дохи курсын оюутан Номто Норбоев




Намтар

     Би, Борбоев Цырен-Дондок Дагбаевич, 1937 оной сентябриин 19-дэ Яруунын аймагай Зүүн Үльдэргэ  нютагта түрэһэн  байнаб. Нютагайнгаа 7 жэлэй һургуулида һуража гараад, Буряадай хүдөө ажахын техникумэй ветеринарна факультедтэ һуралсалаа үргэлжэлүүлжэ, 1957 ондо зоотехник мэргэжэлтэй болоод, нютагайнгаа “Коммунизм” колхозой 1-дэхи таһагай эрхилэгшээр ажаллажа байнаб. Үльдэргын сомоной зүблэлэй депутадаар һунгагданхайб. Гэр бүлэтэйб. 3 үхибүүтэйб.


1964 оной мартын 8

Ц-Д.Борбоев



Буряадай үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай

буряад хэлэ, уран зохёолой багшанарай

методическа нэгэдэлэй


Тоосоон

2002-2003 онуудай һуралсалай жэлэй туршада манай һургуулиин 125 һурагшад Улаан-Үдэ хотын Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Литературна музей экскурсида ошоһон байна. Тэндэ манай һурагшад музейн эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэдэй, мүн уулзалгада уригдаһан уран зохёолшодой, поэдүүдэй һонирхолтой лекци хөөрэлдөөнүүдые шагнаһан, һонирхогдоһон олон тоото асуудалнуудые табижа, дэлгэрэнгы тодо харюунуудые абажа, үндэһэн уран зохёолойнгоо урдын түүхэ хүгжэлтэ дэбжэлтын шатанууд тухай  ойлгосо мэдэсэеэ яһалашье үргэдхэһэн байна.

Һонирхолтой энэ хэмжээ ябуулгынгаа жэл соо үргэлжэлһэн гарза гаршые харуулха гэбэл иимэ байна:

8 «а» класс – 25 һурагша  х 10 түх.  =  250 түх.

9 «а» класс – 30 һурагша х 10 түх.  =  300 түх.

10 «а» класс – 29 һурагша х 10 түх.  =  290 түх.

10 «б» класс – 11 һурагша х 10 түх.  =  110 түх.

11 «а» класс – 30 һурагша х 10 түх.  =  300 түх.

Баримтануудые согсолжо үзэхэдэ, дүн хамта 1250 (нэгэ мянга хоёр зуун табин) түхэриг гаргашалагдаһан байна.



2003 оной май һарын 25-най үдэр

Буряад хэлэ болон уран

зохёол зааха нэгэдэлэй  хүтэлбэрилэгшэ

Бадмаева


Тогтоомжо №

Дүхэриг шэрээ

“Гүрэнэй буряад хэлэндэ һургаха тухай”

Саг: Январиин 27-ной 14 саг.

Үнгэргэгдэхэ газар: Хэлэ бэшэгэй  3-дахи гимнази.


Хабаадагшад:

Улаан-Yдэ хотын багшанар, эрдэмтэд,

БИПКРО-гой, Бүгэдэ Буряадай үндэhэн

Соёлой эблэлэй түлөөлэгшэд, БГУ-гай,

багшын колледжын хүдэлмэрилэгшэд.


14.00 – 14.10. Дүхэриг шэрээгэй нээлтын үгэ.

Министр, педагогикын эрдэмэй доктор С.Д.Намсараев.


14.10-14.30 “Буряад хэлэндэ hургалгын мүнөө үеын байдал болон саашанхи хараа зорилгонууд”.


Элидхэлшэ Е.Д.Чимитова, министрэй орлогшо.

14.30 – 15.30 Зүбшэгдэхэ асуудалнууд:


1. Хэмжээнэй хэм болон хуулиин ёһото үндэһэн. Һуралсалай эмхи болон зургаануудай байдал.

2. Һуралсалай ябадалые эдэбхижүүлэн тэдхэхэ нютагай үндэһэн хубинь

3. Һурагшадай бэеын боломжые тодорхойлжо хүгжөөхэ асуудалнууд.

4. Дээдэ мэргэжэлэй багшанарые бэлдэлгын асуудалнууд.

5. Шэнэ түхэлэй ном, зааха хэрэгсэлнүүдые бэлдэхэ тухай.

6. Буряад хэлэнэй хэрэглэмжые үргэдхэхэ хэмжээнүүд.


16.00-16.10. Дүгнэлтэ хэжэ, шиидхэбэри гаргаха.

 


Хэрэг хүтэлбэриин нэрэ томьёогой буряад-ород толи

гэршэлгэ – свидетельство
айладхал – сообщение
соносхол – объявление
гуйлга – прошение
гуйлта – просьба
гомдол – жалоба
захяа – поручение
захидал – наказ
захилта – заказ
зүбшэлгэ – обсуждение
мэдүүлгэ – заявление
найдалга – доверенность
хэлсээн – соглашение
намтар – автобиография
сааза – циркуляр, указ
тайлбари – объяснение
тайлбари бэшэг – объяснительная записка
тоосоон – отчет
тогтоол (тогтоомжо) – постановление
зарлиг – указ
захиралга – распоряжение
урилга – приглашение
үнэмшэлгэ – удостоверение
хэрэг хүтэлбэри – делопроизводство
хүгжэлтэ – развитие
эблэрэлгэ – примирение
элирхэйлгэ – объяснение





Энэ hэдэб соо дасхал үгы байна

Холбуулал

1. Ойлгомжо тэмдэглэдэг

2. Хоёр хубиһаа бүридэдэг:

Дулдыданги үгэ - Асуудал - Гол үгэ

3. Илгаань:

а) Сүлөө

Хонидоо ниилүүлэн

Тогтомол

Ганзага ниилүүлэн

б) Нэрэ холбуулал

Юум. н.
Түл. н.
Тоогой н.
Тэмд. н.

Үйлэ үгын:
Мэдүүлһэн түлэб
Хандаһан түлэб
Причастна түлэб
Деепричастна түлэб
Дайбар үгэ