2.6.1 ЮУМЭНЭЙ НЭРЫН ЗОХИЛДОЛ

Юумэнэй нэрэнүүд тусхай залгалтануудые абажа, падежнүүдээр зохилдодог. Буряад хэлэн долоон падежтэй. Падеж бүхэн өөрын асуудалнуудтай. Тэрэ асуудалнуудаарнь падежнүүдые бэлэхэнээр илгаруулжа болохо:

1. Нэрын падеж

2. Хамаанай падеж

3. Зүгэй падеж

4. Үйлын падеж

5. Зэбсэгэй падеж

6. Хамтын падеж

7. Гаралай падеж

хэн? юун?

хэнэй? юунэй?

хэндэ? юундэ?

хэниие? юуе? юу?

хэнээр? юугээр?

хэнтэй? юунтэй? юутэй?

хэнһээ? юунһээ?

Нэрын падежһээ бэшэ падежнүүдынь хазагай гү, али косвенно падежнүүд гэжэ нэрэтэй юм.

Бүхы падежнүүдые асуудалнуудтайнь, залгалтануудтайнь сээжэлдэгты.

Падеж

Залгалтанууд

Н.

залгалтагүй;

Х.

-ай, -эй, -ой, (-гай), -ын, (-иин, -н);

З.

-да, -дэ, -до, -та, -тэ, -то;

Ү.

-ые (-гые, -иие, -е);

Зб.

-аар, -ээр, -оор, -өөр, -гаар, -гээр, -гөөр,

-гаар -гөөр, -яар, -ёор;

Хм.

-тай, -тэй, -той;

Г.

-һаа, -һээ, -һоо, -гһаа, -гһээ, гһоо.


ЮУМЭНЭЙ НЭРЫН ПАДЕЖДЭ ЗОХИЛДОЛОЙ ЖЭШЭЭНҮҮД

 

Падеж

Ганса хашалганаар

2-3 хашалганаар

Түргэн а, о, э аялганаар

Түргэн и аялган ба зөөлэн тэмдэгээр (ь)

Н.

Х.

З.

Ү.

Зб.

Хм.

Г.

ном

ном-ой

ном-до

ном-ые

ном-оор

ном-той

ном-һоо

гэр

гэр-эй

гэр-тэ

гэр-ые

гэр-ээр

гэр-тэй

гэр-һээ

пункт

пункт-ын

пункт-да

пункт-ые

пункт-аар

пункт-тай

пункт-һаа

аха

ах-ын

аха-да

ах-ые

ах-аар

аха-тай

аха-һаа

артель

артел-иин

артель-дэ

артел-иие

артел-еэр

артель-тэй

артель-һээ

һүни

һүн-иин

һүни-дэ

һүн-иие

һүн-еэр

һүни-тэй

һүни-һөө


Падеж

Хэлэнэй узуурай н хашалганаар

       

 

Дифтонгоор

Н.

Х.

З.

Ү.

Зб.

Хм.

Г.

ан

ан-гай

ан-да

ан-гые

ан-гаар

ан-тай

ан-гһаа

буу

буу-гай

буу-да

буу-е

буу-гаар

буу-тай

буу-һаа

слюда

слюда-гай

слюда-да

слюда-е

слюда-гаар

слюда-тай

слюда-һаа

хүхы

хүхы-н

хүхы-дэ

хүхы-е

хүхы-гөөр

хүхы-тэй

хүхы-һөө

Росси

Росс-иин

Росси-да

Росси-е

Росси-гаар

Росси-тай

Росси-һаа

ой

ой-н

ой-до

ой-е

ой-гоор

ой-той

ой-һоо

 

ПАДЕЖЭЙ ЗАЛГАЛТАНУУДЫЕ ЗҮБ БЭШЭЛГЭ

Падежнүүдэй залгалтануудые залгахада, юумэнэй нэрын зарим һууринуудта хубилалтанууд болодог.

а) Түргэн аялганаар һүүлтэһэн юумэнэй нэрэнүүдтэ хамаанай, үйлын, зэбсэгэй падежнүүдэй залгалтануудые нэмэхэдэ, һууриин һүүлэй түргэн аялган унадаг: хада, хад-ын, хад-ые, хад-аар; бани, бан-иин, бан-иие, бан-яар г.м.

б) Тогтууригүй н хашалганаар һүүлтэһэн үгэнүүд хамтын падеждэ хоёр янзатай һууритай юм: тогтууригүй н хашалгантаяа – морин-той; залгалтагүй үйлын падеждэ мүн лэ тогтууригүй н хашалганаа гээдэг – Дугар мори бариба. Үйлын, зэбсэгэй падежнүүдтэ тогтууригүй н хашалганаа урда тээхи аялгантайнь гээдэг – мор-иие, мор-ёор, хон-иие, хон-ёор г.м.

в) Сохилтогүй ‑ий гэжэ һүүлтэй абтаһан үгэнүүд хазагай (косвенно) падежнүүдтэ и һүүлтэй болодог. Тиигээд тэрэ и аялганиинь хамаанай, үйлын, зэбсэгэй падежнүүдтэ унадаг – Василий, Василиин, Васили-да, Васил-иие, Васил-яар г.м.

г) Абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй урдаа аялгантай к, т хашалгануудта залгалта нэмэхэдэ, ‑г, ‑д болошодог: совет – соведэй, соведтэ, соведые, соведүүд; кружок – кружогой, кружогто, кружогые, кружогууд г.м.