Юумэнэй нэрэнүүд тусхай залгалтануудые абажа, падежнүүдээр зохилдодог. Буряад хэлэн долоон падежтэй. Падеж бүхэн өөрын асуудалнуудтай. Тэрэ асуудалнуудаарнь падежнүүдые бэлэхэнээр илгаруулжа болохо:
1. Нэрын падеж 2. Хамаанай падеж 3. Зүгэй падеж 4. Үйлын падеж 5. Зэбсэгэй падеж 6. Хамтын падеж 7. Гаралай падеж |
хэн? юун? хэнэй? юунэй? хэндэ? юундэ? хэниие? юуе? юу? хэнээр? юугээр? хэнтэй? юунтэй? юутэй? хэнһээ? юунһээ? |
Нэрын падежһээ бэшэ падежнүүдынь хазагай гү, али косвенно падежнүүд гэжэ нэрэтэй юм.
Бүхы падежнүүдые асуудалнуудтайнь, залгалтануудтайнь сээжэлдэгты.
Падеж |
Залгалтанууд |
Н. |
залгалтагүй; |
Х. |
-ай, -эй, -ой, (-гай), -ын, (-иин, -н); |
З. |
-да, -дэ, -до, -та, -тэ, -то; |
Ү. |
-ые (-гые, -иие, -е); |
Зб. |
-аар, -ээр, -оор, -өөр, -гаар, -гээр, -гөөр, -гаар -гөөр, -яар, -ёор; |
Хм. |
-тай, -тэй, -той; |
Г. |
-һаа, -һээ, -һоо, -гһаа, -гһээ, гһоо. |
Падеж |
Ганса хашалганаар |
2-3 хашалганаар |
Түргэн а, о, э аялганаар |
Түргэн и аялган ба зөөлэн тэмдэгээр (ь) |
||
Н. Х. З. Ү. Зб. Хм. Г. |
ном ном-ой ном-до ном-ые ном-оор ном-той ном-һоо |
гэр гэр-эй гэр-тэ гэр-ые гэр-ээр гэр-тэй гэр-һээ |
пункт пункт-ын пункт-да пункт-ые пункт-аар пункт-тай пункт-һаа |
аха ах-ын аха-да ах-ые ах-аар аха-тай аха-һаа |
артель артел-иин артель-дэ артел-иие артел-еэр артель-тэй артель-һээ |
һүни һүн-иин һүни-дэ һүн-иие һүн-еэр һүни-тэй һүни-һөө |
Падеж |
Хэлэнэй узуурай н хашалганаар |
Дифтонгоор |
||||
Н. Х. З. Ү. Зб. Хм. Г. |
ан ан-гай ан-да ан-гые ан-гаар ан-тай ан-гһаа |
буу буу-гай буу-да буу-е буу-гаар буу-тай буу-һаа |
слюда слюда-гай слюда-да слюда-е слюда-гаар слюда-тай слюда-һаа |
хүхы хүхы-н хүхы-дэ хүхы-е хүхы-гөөр хүхы-тэй хүхы-һөө |
Росси Росс-иин Росси-да Росси-е Росси-гаар Росси-тай Росси-һаа |
ой ой-н ой-до ой-е ой-гоор ой-той ой-һоо |
Падежнүүдэй залгалтануудые залгахада, юумэнэй нэрын зарим һууринуудта хубилалтанууд болодог.
а) Түргэн аялганаар һүүлтэһэн юумэнэй нэрэнүүдтэ хамаанай, үйлын, зэбсэгэй падежнүүдэй залгалтануудые нэмэхэдэ, һууриин һүүлэй түргэн аялган унадаг: хада, хад-ын, хад-ые, хад-аар; бани, бан-иин, бан-иие, бан-яар г.м.
б) Тогтууригүй н хашалганаар һүүлтэһэн үгэнүүд хамтын падеждэ хоёр янзатай һууритай юм: тогтууригүй н хашалгантаяа – морин-той; залгалтагүй үйлын падеждэ мүн лэ тогтууригүй н хашалганаа гээдэг – Дугар мори бариба. Үйлын, зэбсэгэй падежнүүдтэ тогтууригүй н хашалганаа урда тээхи аялгантайнь гээдэг – мор-иие, мор-ёор, хон-иие, хон-ёор г.м.
в) Сохилтогүй ‑ий гэжэ һүүлтэй абтаһан үгэнүүд хазагай (косвенно) падежнүүдтэ и һүүлтэй болодог. Тиигээд тэрэ и аялганиинь хамаанай, үйлын, зэбсэгэй падежнүүдтэ унадаг – Василий, Василиин, Васили-да, Васил-иие, Васил-яар г.м.
г) Абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй урдаа аялгантай к, т хашалгануудта залгалта нэмэхэдэ, ‑г, ‑д болошодог: совет – соведэй, соведтэ, соведые, соведүүд; кружок – кружогой, кружогто, кружогые, кружогууд г.м.