2.7.1 НЮУРТА ХАМААДАЛ

Юумые ямар нэгэн үйлэдэгшэ нюурта хабаатай байһыень заахые нюурта хамаадал гэнэ.

Үйлэдэгшэ 1-дэхи, 2-дохи, 3-дахи ганса болон олон нюурта юумэнэй, үйлын, үзэгдэлэй г.м. хабаатай байһыень заахадаа, ‑мни, ‑м, ‑мнай, ‑най, ‑ни, ‑шни, ‑тнай, ‑нь, ‑иинь, ‑гынь залгалтануудые тэдээндэ абхуулдаг. Эдэ залгалтануудынь анханда би, ши, бидэ, та, таанар, тэрэ, тэдэ гэһэн нюурай түлөөнэй нэрэнүүдһээ гараһан юм: минии аба – абам, минии гэр – гэрни, манай эжы – эжымнай, манай ном – номнай, шинии нүхэр – нүхэршни, танай мал – малтнай, тэрэнэй дүү – дүүнь, тэрэнэй аха – ахань, тэдэнэй хубсаһан – хубсаһаниинь, тэдэнэй сабшалан – сабшалангынь г.м.

 

НЮУРТА ХАМААДАЛАЙ ЗАЛГАЛТАНУУД


Нюурта хамаадалай залгалтанууд

Нюур

Ганса

Олон

1-дэхи

мни (‑м, ‑ни)

мнай (‑най)

2-дохи

шни

тнай

3-дахи

ынь (‑гынь, ‑иинь, ‑нь)


Нэгэдэхи нюурта хамаадалай жэшээ

Тоо

Падеж

Нэгэдэхи ганса нюур

Нэгэдэхи олон нюур

 

 

Нэгэнэй

Н.

Х.

З.

Ү.

Зб.

Хм.

Г.

мори-мни

мориной-мни

мориндо-мни

мориие-мни

морёор-ни

моринтой-мни

моринһоо-мни

мори-мнай

мориной-мнай

мориндо-мнай

мориие-мнай

морёор-най

моринтой-мнай

моринһоо-мнай

 

 

 

Олоной

Н.

Х.

З.

Ү.

Зб.

Хм.

Г.

морид-ни

моридой-мни

моридто-мни

моридые-мни

моридоор-ни

моридтой-мни

моридһоо-мни

морид-най

моридой-мнай

моридто-мнай

моридые-мнай

моридоор-най

моридтой-мнай

моридһоо-мнай


Хоёрдохи нюурта хамаадалай жэшээ

Тоо

Падеж

Хоёрдохи ганса нюур

Хоёрдохи олон нюур

 

 

Нэгэнэй

Н.

Х.

З.

Ү.

Зб.

Хм.

Г.

морин-шни

мориной-шни

мориндо-шни

мориие-шни

морёор-шни

моринтой-шни

моринһоо-шни

морин-тнай

мориной-тнай

мориндо-тнай

мориие-тнай

морёор-тнай

моринтой-тнай

моринһоо-тнай

 

 

Олоной

Н.

Х.

З.

Ү.

Зб.

Хм.

Г.

морид-шни

моридой-шни

моридто-шни

моридые-шни

моридоор-шни

моридтой-шни

моридһоо-шни

морид-тнай

моридой-тнай

моридто-тнай

моридые-тнай

моридоор-тнай

моридтой-тнай

моридһоо-тнай


Гурбадахи нюурта хамаадалай жэшээ

Тоо

Падеж

Гурбадахи ганса ба олон нюур

 

 

Нэгэнэй

Н.

Х.

З.

Ү.

Зб.

Хм.

Г.

морин-иинь, хада-нь, мал-ынь

мориной-нь, хады-нь, малай-нь

мориндо-нь, хадада-нь, малда-нь

мориие-нь, хадые-нь, малые-нь

морёор-нь, хадаар-нь, малаар-нь

моринтой-нь, хадатай-нь, малтай-нь

моринһоо-нь, хадаһаа-нь, малһаа-нь

 

 

Олоной

Н.

Х.

З.

Ү.

Зб.

Хм.

Г.

морид-ынь, хаданууд-ынь, малнууд-ынь

моридой-нь, хадануудай-нь, малнуудай-нь

моридто-нь , хадануудта-нь, малнуудта-нь

моридые-нь, хадануудые-нь, малнуудые-нь

моридоор-нь, хадануудаар-нь, малнуудаар-нь

моридтой-нь, хадануудтай-нь, малнуудтай-нь

моридһоо-нь, хадануудһаа-нь , малнуудһаа-нь

 

Юумэнэй нэрэнүүд һууряараа гү, али нэрын падеждэ, нэгэнэй болон олон тоодо, бусад бүхы хазагай падежнүүдтэ байхадаа, нюурта хамаадана. Нюурта хамаадалай залгалтанууд падежнүүдэй залгалтанууд дээрэ нэмэгдэхэдээ, тэдэнэй һүүлэйнь абяае гү, али үзэгые дахажа 1-дэхи, 2-дохи, 3-дахи нюурай залгалтанууд дотороо таараха соогоо һэлгэлдэн нэмэгдэнэ.

Нэгэдэхи ганса нюурта хамаадуулхада, “минии” гэһэн удхатай (моримни), нэгэдэхи олон нюурта хамаадуулхада, “манай” гэһэн удхатай (моримнай), хоёрдохи ганса нюурта хамаадуулхада, “шинии” гэһэн удхатай (мориншни), хоёрдохи олон нюурта хамаадахада, “танай” гэһэн удхатай (моринтнай), гурбадахи ганса болон олон нюурта хамаадуулхада, “тэрэнэй”, “тэдэнэй” гэһэн удхатай байдаг (мориниинь).

 

НЮУРТА ХАМААДАЛАЙ ЗАЛГАЛТАНУУДЫЕ ЗҮБ БЭШЭЛГЭ

1. Нэгэдэхи нюурта хамаадуулхада, ямаршье падеждэ аялганаар, 2-3 хашалганаар һүүлтэһэн юумэнэй нэрэнүүдтэ ‑мни, ‑м, ‑мнай гэжэ залгалтануудые, хашалганаар һүүлтэһэн юумэнэй нэрэнүүдтэ ‑ни, ‑най залгалтануудые нэмэдэг. Зүгөөр үгын һүүлэй алишье н үзэг унадаг: аха – ахамни, ахамнай; хүл – хүлни, хүлнай; артель – артельни, артельнай; морин – моримни, моримнай; дэн – дэмни, дэмнай; һүхын – һүхымни, һүхымнай г.м.

2. Хоёрдохи нюурта хамаадуулхадаа, ямаршье падеждэ ‑шни, ‑тнай гэжэ залгалтануудые нэмэдэг: бэхэ – бэхэшни, бэхэтнай; бэхыншни, бэхынтнай, бэхэдэшни, бэхэдэтнай, бэхээршни, бэхээртнай; гар – гаршни, гартнай, гарайшни, гарайтнай, гарнуудташни, гарнуудтатнай г.м.

3. Нэрын падеждэ байһан юумэнэй нэрые гурбадахи нюурта хамаадуулхадаа, гол түлэб ‑ынь залгалта абадаг. Энэ хадаа гол түхэлөөрөө н-һээ бэшэ ганса хатуу хашалганай удаа бэшэгдэдэг (мүр – мүрынь; врач – врачынь). Ондоогоор һүүлтэһэн үгэнүүдтэ залгагдахадаа, түхэлөө хубилгадаг: а) хамарай н хашалганай удаа ‑гынь болодог (ан – ангынь); б) тогтууритай болон тогтууригүй н хашалганай удаа, зөөлэн хашалганай удаа ‑иинь болодог (морин – мориниинь, хүн – хүниинь, автомобиль – автомобилиинь), в) аялганай болон 2-3 хатуу хашалганай удаа ‑нь болодог (аха – ахань, дугаа – дугаань, бээлэй – бээлэйнь, хадын – хадынь).