2.7.2 ӨӨРТЭ ХАМААДАЛ

Yйлэдэгшэ нюурай ямар нэгэн бэедээ хабаатай гэжэ заахые өөртэ хамаадал гэнэ.

Өөртэ хамаадал гээшэ үйлэдэгшэ нюурай алибаа юумые бэедээ хабаатай байһыень тэмдэглэдэг тула, 1-дэхи, 2-дохи, 3-дахи нюурай нэгэнэй болон олоной тоогоор хубилхагүй, харин өөрынгөө гэһэн удхатай тусхай залгалтануудые абажа хубилдаг юм: Айлшадайнгаа сагаан эдеэн табагыень хуряажа, мяхан табаг табяад, духаряагаа ябуулжа, табагаа мэдүүлхэдэнь, айлшад эдеэлжэ ороно. (Х.Намсараев). Эндэ өөрынгөө айлшадай, өөрынгөө духаряа, өөрынгөө табаг гэһэн удхатайгаар ‑нгаа, ‑гаа, ‑аа гэһэн өөртэ хамаадалай залгалтануудые хэрэглэнэ.


Өөртэ хамаадалай зохилдолой жэшээ

Нэрын падеждэ байһан юумэнэй нэрэнүүд өөртэ хамаадаһан залгалта абадаггүй. Юумэнэй нэрэнүүд хазагай гү, али косвенна падеждэ өөртэ хамаадалай залгалтануудые абадаг.

Өөртэ хамаадал өөрынгөө гэжэ үгэһөө гараһан ‑нгөө, ‑гөө, ‑өө, ‑еэ, ‑н гэжэ залгалтануудтай юм. Ондоогоор бэшэбэл иимэ: ‑нгаа (‑гаа, ‑аа, ‑яа, ‑н). Өөртэ хамаадалай залгалта падежэй залгалтануудта залгагдажа, аялгануудай тааралдалай болон һубарилай ёһоор бэшэгдэдэг.


Падеж

Асуудалнууд

Залгалтанууд

Жэшээнүүд

Х.

хэнэйнгээ?

юунэйнгээ?

‑нгаа

‑нгоо

‑нгээ

ахы-нгаа, жолоогой-нгоо

гэрэй-нгээ

З.

хэндээ?

юундээ?

‑аа

‑оо

‑ээ

ахад-аа, жолоод-оо

гэрт-ээ, артельд-ээ

Ү.

хэнээ?

юугээ?

‑гаа, ‑яа

‑оо, ‑өө

‑ээ

шулуу-гаа, аха-яа

жолоо-гоо, нүхэр-өө

гэр-ээ

Зб.

хэнээрээ?

юугээрээ?

‑аа

‑оо

‑ээ

ахаар-аа, жолоогоор-оо

гэрээр-ээ, артелеэр-ээ

Хм.

хэнтэеэ?

юунтэеэ?

‑яа

‑ёо

‑еэ

ахата-яа, жолоото-ёо

гэртэ-еэ, артельтэ-еэ

Г.

хэнһээн?

юунһээн?

‑н

ахаһаа-н, жолооһоо-н

гэрһээ-н, артельһээ-н

 

ӨӨРТЭ ХАМААДАЛАЙ ЗАЛГАЛТАНУУДЫЕ ЗҮБ БЭШЭЛГЭ

1. Хамаанай падежэй ‑ай залгалтын хойно ‑нгаа залгалта бэшэгдэдэг: гарай – гар-ай-нгаа, модоной – модон-ой-нгоо, үнеэнэй – үнеэн-эй-нгээ г.м.

2. Хамаанай падежэй н хашалганаар һүүлтэһэн залгалтын удаа (нэрынь – нэрынгээ), үйлын падежэй удаан аялган, дифтонг, хэлэнэй узуурай н, урдаа удаан аялгантай тогтууригүй н хашалганаар һүүлтэһэн залгалтын удаа ‑гаа залгалта болошодог: шэрээ – шэрээ-гээ, малгай – малгай-гаа, сэн – сэн-гээ, галуун – галуу-гаа г.м. Үшөө тиихэдэ хамтын падежэй ‑тай залгалтын удаа ‑гаа бэшэгдэдэг: модотой – модотой-гоо, нүхэртэй – нүхэртэй-гөө г.м.

3. Зүгэй болон зэбсэгэй падежнүүдэй залгалтын удаа (хадада – хадад-аа, гараар – гараар-аа), үйлын падежэй түргэн аялганаар (таха – тах-аа), хашалганаар (мал-аа), урдаа һүүлтэһэн үгэнүүдтэ ‑аа залгалта болошодог. Энэ залгалта нэмэхэдэ, тогтууригүй н хашалган урда тээхи аялгантаяа унадаг: модон – мод-оо, хурган – хург-аа, шүдэн – шүд-өө, хэлэн – хэл-ээ г.м.

4. Хамтын падеждэ (нүхэртэй – нүхэр-тэ-еэ) болон үйлын падежэй зөөлэн хашалганай удаа (портфель – портфелеэ) ‑яа залгалта болошодог.

5. Гаралай падеждэ ‑нгаа залгалтын ганса н үлэдэг: гар – гарһаа-н, бэшэг – бэшэгһээ-н, хүлһөө – хүлһөө-н г.м.